Sheradin Berisha: VEPRIMTARIA ANTIKOMBËTARE E ESAT PASHË TOPTANIT I

02/02/2016 Tema Historike

Tema të tjera...

Përmbajtja e lëndës

– Kush ishte Esat Pashë Toptani?
– Kush e vrau Hasan Riza Pashën dhe në ç’rrethana iu dorëzua Shkodra ushtrisë malazeze nga Esat Pashë Toptani?
– Si u vu Esat Pashë Toptanit në shërbim të armiqëve të Shqipërisë?
– Si u emrua Esat Pashë Toptani – Ministër i Punëve të Brendshme në qeverinë e Vlorës?
– Pse „Pleqësia…” e Toptanit ishte kundër Ismail Qemalit?
– Si u bë Esat Toptani me dy poste ministrore në qeverinë e Vidit?
– Esat Pashë Toptani: „unë jam njeriu i Mbretërisë serbe…“
– Përpjekjet e Serbisë për ta minuar Princ Vidin përmes agjentëve të sojit Esat Pashë Toptani
– Si u takua Esat Pasha me Nikolla Pashiqin në shtator 1914 në Nish?
– Marrëveshja Nikolla Pashiq – Esat Pashë Toptani;
– Kthimi i Esat Pashë Toptanit në Shqipëri ( shtator 1914);
– Si u ndihmua Esat Pasha nga qeveria e Serbisë?
– Si e ripushtoi Serbia, Shqipërinë e Mesme, për ta shpëtuar Esat Pashën nga rrethimi shtatëmujorë në Durrës?
– Marrëveshja e Esat Pashë Toptanit me ministrin Luba Jovanoviq, në qershor 1915 në Tiranë;
– Si u ndihmua tërheqja e ushtrisë serbe nëpër Shqipëri nga Esat Pashë Toptani, më 1915/16?
– Si u largua bashkë me ushtrinë serbe edhe Esat Pashë Toptanit nga Shqipëria për në Greqi?
– Pse Esat Pasha u largua nga Selaniku (nëpër Beograd) për në Paris?
– Esat Pashë Toptani mbrojtës i interesave serbe në Paris;
– Çka i shkruan Pashiqi, kryeministrit francez Mileran, për Esatin?!
– Mbështetja politike dhe financiare e Serbisë për Esat Toptanin;
– Kush ishte Avni Rustemi, vrasësi i Toptanit?
– Rrugëtimi i Avni Rustemit nga Shqipëria për në Paris;
– Cilat ishin lëvizjet e Avni Rustemit, në dy javët e fundit, para se ta kryej atentatin ndaj Esat Pashë Toptanit?
– Si e kreu Avni Rustemi atentatin ndaj Esat Pashës, më 13. 06.1920?
– Çka dëshmojnë në hetuesi, njerëzit e afërt të Esat Pashës?
– Keqardhja e Pashiqit për vrasjen e mikut të Serbisë, Esat Pasha;
– Si i financonte Serbia nënpunësit dhe familjarët e Esat Pashës edhe pas vrasjes së tij në Paris?
– Pse sënduku metalik i Esat Pashë Toptanit e alarmoi Beogradin?!

Shekulli i XIX për popullin shqiptar, ashtu si për të gjithë popujt e tjerë të Ballkanit, shënoi një epokë të re në historinë e tij, atë të Rilindjes Kombëtare. Gjatë këtij shekulli u organizuan lëvizje të shumta kombëtare të cilat pashmangshëm çuan në çlirimin e popujve nga sundimi i Perandorisë Osmane dhe në krijimin e shteteve të pavarura. Shqipëria (që shtrihej në katër Vilajete) ishte vendi i fundit në Gadishullin Ballkanik që u shkëput nga zgjedha pesë shekullore turke. Dhe kjo shkëputje përfundimisht, ndodhi pas luftës katërvjeçare (1909 – 1912) kundër xhonturqve, me organizimin e Kryengritjes së Përgjithshme të vitit 1912. Dihet mirëfilli se vendimin për Kryengritjen e Përgjithshme e morën një grup personalitetesh shqiptare, në një takim të mbajtur në Stamboll. Takimi u mbajt në mesin e muajit janar 1912, nën kryesimin e Ismail Qemalit, në shtëpinë e Syrja Vlorës, në lagjen Taksim të Stambollit. Në takim përveç Ismail Qemalit morën pjesë: Hasan Prishtina, Syrja Vlora, Myfit Libohova, Esat Toptani, Aziz Vrioni, Bedri Pejani, Mustafa Kruja e të tjerë. [1] Aty pasi u diskutuan të gjitha aspektet organizative të luftës së armatosur në tërë etnikumin shqiptar, u vendos që kryengritja e përgjithshme të nis në pjesën verilindore të Shqipërisë (në Vilajetin e Kosovës) për t´u shtrirë pastaj në të gjitha viset tjera. Organizimin e kryengritjes në Kosovë e mori përsipër Hasan Prishtina. Esat pashë Toptani u zotua se do të merrej me organizimin e kryengritjes në Shqipërinë e Mesme dhe në Mirëditë, Myfit Libohova, Aziz Vrioni e Syrja Vlora u zotuan të ngrinin në kryengritje Shqipërinë e jugut, ndërsa Ismail Qemali mori përsipër të siguronte ndihma materiale nga kolonitë shqiptare në mërgim dhe përkrahjen diplomatike nga shtetet evropiane. [2] Ngjarjet e zhvilluara në vitet 1912 – 1913 kanë dëshmuar se, jo të gjithë pjesëmarrësit e takimit të Taksimit i përmbushën zotimet e tyre. Nga të gjithë pjesëmarrësit e kësaj mbledhje historike, vetëm Hasan Prishtina e Ismail Qemali e mbajtën fjalën e dhënë, ndërsa të tjerët me ndonjë përjashtim të vogël, jo vetëm që nuk u angazhuan dot, por me veprimet e tyre e dëmtuan rëndë kryengritjen e armatosur çlirimtare. Prej tyre në dëm të kryengritjes shqiptare, më së shumti veproi Esat Pashë Toptani. [3]

Kush ishte Esat Pashë Toptani?

Esat Pashë Toptani ka lindur në vitin 1863 në Tiranë. Që në fëmijëri, ai dallohej për karakterin e tij të keq dhe gjaknxehtë. Esati meqë ishte rritur në Tiranë, me kohë e kishte zgjeruar rrethin e ndikimit të tij, dhe duke qenë në shërbim të guvernatorit të Durrësit, Hafiz Pasha, ai u caktua kryetar i rrethit të Tiranës, post që i lejonte të bënte çfarë të donte pa u dënuar. Rreth vitit 1895, ai u emërua nga Sulltani komandant i xhandarmërisë së Janinës. Ky post i kushtoi atij 1500 lira turke të cilat iu paguan mareshalit Dervish Pasha. Atë që në Tiranë e kishte bërë në mënyrë të paligjshme, filloi ta bënte hapur dhe në mënyrë zyrtare në Janinë. Esat Pasha, përuroi në Janinë epokën e përdorimit të bandave të cubave, që zëvendësuan 30 xhandarë me kuaj, të cilët i futi përsëri në punë, pasi merrte prej secilit 25 lira turke. [4] Gjatë Luftës Greko-Turke të vitit 1897, ai i grabiti të gjithë bagëtitë, të imëta e të trasha, që gjeti dhe pasi mbërriti në Janinë si guvernator i përgjithshëm i Osman Pashës, i dha një hov më të madh punëve të veta, duke shkuar deri atje sa mori rushfete madje edhe prej 20 frangash, duke rrëmbyer paratë e njerëzve të thjeshtë, të cilët i kërcënonte me syrgjynosje, duke futur hundët në çështjet administrative e të drejtësisë dhe duke nxjerrë përfitim nga gjithçka. [5] Më vonë Esat Pasha u transferua në Shkodër, me detyrën e shefit të xhandarmërisë. Nga pozita që kishte ai, bënte kërdinë kundër atyre që nuk i pëlqenin, atyre që mund të luftonin kundër fuqisë së tij, ose që me anë të pasurisë së tyre mund ta shqetësonin. Pikërisht në këtë periudhë nis me të vërtetë fuqia e tij në Tiranë e Durrës, sepse, duke persekutuar njerëzit e ndershëm, në të njëjtën kohë ai mbronte njerëzit e liq dhe u kërkonte ndarjen e përfitimeve të paligjshme që mund të arrinin këta të fundit; kjo ishte mënyra e tij për të garantuar sigurimin publik, ashtu sikurse kishte bërë në Janinë. [6] Ndryshimi i regjimit turk, në vitin 1908, e gjeti Esat Pashën në postin e tij në Shkodër dhe me famën e një njeriu despotik, besnik ndaj Sulltan Abdyl Hamitit dhe ndaj mënyrës së tij të administrimit. Esat Pasha, i cili dikur ia detyronte madhështinë e tij Sulltan Abdyl Hamitit, me fitoren e xhonturqëve u vu në shërbim të tyre. Esati shkoi në Selanik, ku ndodhej selia e Komitetit „Bashkimi dhe Progresi“( bëhet fjalë për Komitetin „Bashkim e Përparim“ – Sh.B), dhe, thuhej se xhonturqit e kishin dënuar me vdekje, por 500 lira turke, qëndrimet e përulura dhe premtimet e rreme i dhanë Esatit mundësi të hynte në shërbim të shefave unionistë, të cilët e përkrahën dhe e ndihmuan të merrte mandatin e deputetit të Sanxhakut të Gjirokastrës për Parlamentin Osman. [7] Madje, Esati, duke mbajtur një qendrim servil ndaj padronëve të vet, u caktua edhe si anëtar i delegacionit që do t’i njoftonte Sulltan Abdyl Hamitit rrënimin e pushtetit të tij.
Esati njihej atëherë si një nga shefat unionistë dhe këto marrëdhënie të mira vazhduan për sa kohë që këta të fundit ishin në pushtet; dhe kur xhonturqit filluan të dobësohen, kur partia kundërshtare, e quajtur liberale, dukej se po korrte sukses, Esati e ndryshoi menjëherë kampin, duke u shprehur armik i Talatëve, i Xhavitëve dhe i Xhahidëve.
[8] Pikërisht në këtë kohë (janar 1912) të këtyre ndryshimeve, Esat Pashë Toptani hyri në lidhje me përfaqësuesit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe mori pjesë në mbledhjen e Taksimit në Stamboll që e kryesoi Ismail Qemali, ku u vendos për organizimin e Kryengritjes së Përgjithshme Shqiptare, kundër perandorisë osmane. Kur kryengritësit shqiptarë, dolën fitimtarë në Shkup (Korrik-Gusht 1912), dhe arritën ta shpërbënin Kuvendin turk, duke e përgatitur kështu formimin e qeverisë në krye me Myftar Pashën, Esat Pashë Toptani u emërua komandant i rezervistëve në Shkodër.

Kush e vrau Hasan Riza Pashën dhe në ç’rrethana iu dorëzua Shkodra ushtrisë malazeze nga Esat Pashë Toptani?

Në tetor 1912 kur Trupat ushtarake të shteteve të “Aleancës ballkanike” (Serbisë, Malit të Zi, Bullgarisë dhe Greqisë) ndërmorën operacione pushtuese në tokat shqiptare, Esat Pashë Toptani duke qenë në krye të redifëve shqiptarë u gjend në mbrojtje të Shkodrës nga sulmet e trupave ushtarake malazeze. Në këtë situatë Esat Pasha u caktua zëvendëskomandant i Korpusit të Shkodrës, ndërsa komandant i të gjitha trupave të këtij korpusi ishte Hasan Riza Pasha, një ndër oficerët më të përgatitur të ushtrisë turke.
Hasan Riza Pasha ka lindur në vitin 1871 në zonën e Tosay-s, në Prefekturën e Kostamonus (Bagdad). I jati Namik Pasha ishte Vali i Bagdadit dhe djali pati një karrierë të shkëlqyer. Në vitin 1892 u gradua si nëntoger në Akademinë Ushtarake të Stambollit, ndërsa më 1895 u gradua kapiten në Shkollën turke të Shtatmadhorisë. Me gradën nënkolonel, me 1899 u dërgua në Gjermani ku plotësoi studimet e larta ushtarake. Nga viti 1901 deri më 1911 shërbeu në Irak, ku fitoi edhe gradën Gjeneral. Më 11 korrik të vitit 1911, ai emërohet komandant i Divizionit të 24 të ushtrisë turke në Shkodër dhe më pas, me largimin nga detyra të valiut të Shkodrës, Hajri Beut (më 1912), emërohet vali i Shkodrës. Pasha ishte kundërshtar i Lëvizjes xhonturke dhe i shoqërisë “Bashkim e Përparim”. Edhe vetë si pjesëtar i një komuniteti jo turk, e simpatizonte mjaft lëvizjen kombëtare shqiptare. [9] Hasan Riza Pasha, edhe pse ishte oficer i ushtrisë turke e cila ato ditë vjeshte po largohej përfundimisht nga Shqipëria, nuk u zbraps dot për asnjë moment nga sulmet e artilerisë së rëndë malazeze, përkundrazi ai bëri një marrëveshje me malësorët shqiptarë për t’u mbrojtur bashkarisht nga operacionet pushtuese malazeze. Për Hasan Riza Pashën, mbrojtja e Shkodrës kishte të bënte me çështjen e zgjidhjes shqiptare në mbështetje të vendimeve të Kuvendit të Vlorës dhe të njohjes së mëvetësisë së Shqipërisë nga Konferenca e Londrës.
Në dhjetor 1912 Hasan Riza ( i cili mbante edhe pozitën e valiut të Shkodrës) nuk iu bind as ministrit turk të luftës, i cili përmes një telegrami urdhëronte atë, që t´ía dorëzonte qytetin e Shkodrës ushtrisë malazeze. Në fund të dhjetorit 1912 Hasan Riza Pasha mori një mesazh të drejtëpërdrejtë edhe nga Kryetari i qeverisë shqiptare, Ismai Qemali (të cilët njiheshin mirë prej kohësh), ku e sqaronte atë se rezistenca në Shkodër ishte jetike për të ardhmen e qytetit dhe e ftonte që ta mbronte këtë qytet nën flamurin shqiptar.[10] Dhe këtë gjë do ta bëj Hasan Riza Pasha. Më 31 janar 1913, ishte caktuar dita e ngritjes se flamurit shqiptar në kalanë e Rozafës dhe dita e fillimit të sulmit të përbashkët të forcave të Garnizonit të Shkodrës dhe malësorëve shqiptarë kundër trupave malazeze e serbe. Por, në pasditen e 30 janarit 1913, Hasan Rizai u vra pabësisht [11], derisa po dilte nga shtëpia e Esat Pashë Toptanit.
Të gjithë kronistët e kohës, ata që kanë shkruajtur kujtime, si dhe historianët e mëvonshëm lidhur me vrasjen e Hasan Pashës bashkohen në një pikë: vrasja u krye nga Osman Bali, një njeri i afërt i Esat Pashë Toptanit, me urdhërin direkt të Esatit. Bashkë me Balin, kanë qëlluar një kavajas i quajtur Mahmut dhe një shijakas i quajtur Tofik. Hasan Riza Pasha, u varros në varret e Xhamisë së Parrucës, por më 1936, sipas propozimit të kryetarit të bashkisë, Zenel Prodanit, eshtrat e tij u rivarrosën në varrezat e Komaneve. At Gjer Fishta për Hasan Pashën ka thënë: “Hasan Riza Pasha do të kujtohet si atdhetari më i mirë për shpëtimin tonë nga kthetrat e malazezëve dhe që u ba fli prej atyne që nuk deshën shpëtimin e atdheut tonë, prandaj Hasan Riza Pasha meriton të kujtohet baraz me heronjtë e kombit shqiptar”. [12] Sipas të gjithë shënimeve të mëvonshme, vrasja e Hasan Riza Pashës u bë, pasi ky i fundit kërkonte të ngrinte flamurin shqiptar dhe se shtabi xhonturk në qytet nuk ishte dakort për këtë veprim. Xhonturqit bashkëpunuan me Esat Pashën, ndërsa ky i fundit pranoi, i tunduar nga fakti, që pas vrasjes së Hasan Riza pashës, komanda e qytetit t’i mbetej atij. Siç u pa me vonë, Esat Pasha kishte synuar të hynte në marrëveshje me malazezët për hir të interesave të tij. [13] Në të vërtet Esat Pasha kishte bërë disa kontakte të fshehta me krerët e ushtrisë malazeze e serbe. Më 5 mars 1913 Esati u takua me shefin e komandës ushtarake malazeze Princin Danilo i shoqëruar nga Ministri i jashtëm dhe tema kryesore e bisedës ishte: dorëzimi i Shkodrës. Për këto veprime të Esat Pashës kanë qenë në dijeni edhe qarqet diplomatike të Fuqive të Mëdha, të cilët në asokohe ishin mbledhur në Londër për të shqyrtuar gjendjen e krijuar pas luftës së parë ballkanike. Që më 10 prill 1913 diplomacia britanike informohet se Esat Pasha, i cili e kishte vrarë Hasan Riza Pashën, i ka kërkuar qeverisë malazeze një shumë prej 80.000 lirash turke për dorëzimin e qytetit të Shkodrës.Vrasja e Hasan Riza Pashës, sipas burimeve diplomatike ishte kryer nga Esat Pasha për të qenë i lirë në veprimet e tija që synonin drejt vendosjes në fronin e ri të princit të Shqipërisë. Shkodra u dorëzua (pas më shumë se gjashtë muaj e gjysëm /181 ditë/ qëndrese – Sh.B) në orën 3°° të mengjezit të ditës së mërkurë, 23 prill 1913, pas nënshkrimit të tradhëtisë nga Esat Pashë Toptani një ditë më parë. Diplomatët njoftojnë se dorëzimi i Shkodrës është bërë mbi bazën e një pazarllëku midis Esat Pashës dhe malazezeve, dhe bisedimet kishin vazhduar me ndërprerje disa ditë në kushtet e një izolimi të plotë të sekretit nga autoritetet malazeze. [14] Edhe pse Esat Pasha ia dorëzoi Shkodrën Malit të Zi, fati i këtij qyteti do të vendosej në Konferencën e ambasadorëve në Londër. Me ndërmjetësinë e ministrit britanik të Punëve të Jashtëme, Sir Edward Grey-t, u arrit një marrëveshje ndërmjet Rusisë dhe Austro-Hungarisë për kufijtë e Shqipërisë së veriut e të lindjes, dhe Shkodra i mbetej Shqipërisë, pasi Austro – Hungaria u pajtua, që Peja, Prizreni, Dibra, Struga, Ohri, dhe Gjakova, t´i jepen Serbisë.
Esat Pashë Toptani, thotë Mit’hat Frashëri, u bë foleja drejt së cilës rodhën gjithë ç´mund të kishte të keqe në Shqipëri: tradhëti, konservatorizëm, ambicion, lakmim, frikë prej dritës dhe të mirës. Ai u bë qendra e gjithë atyre që ndiqnin një qëllim kundër Shqipërisë. Fuqia e tij vinte sa prej shkaqeve të brendshme, aq edhe prej relacioneve të jashtme: mbi intrigat që kishte lidhur me Serbinë dhe Malin e Zi, pa vonuar shumë, u shtuan edhe ato me Greqinë.[15]

Si u vu Esat Pashë Toptanit në shërbim të armiqëve të Shqipërisë?

Esad Toptani pasi ia dorëzoi Shkodrën malazezëve me të gjithë trupat e Shkodrës, (shqiptare e turke), u largua nga aty duke kaluar nëpër Lezh dhe Milot, ku u pritën me nderime ushtarake nga trupat pushtuese serbe dhe u vendos në Tiranë e në Durrës.[16] Një javë më vonë, nën presionin e Austro-Hungarisë dhe të Italisë, mbi 1800 ushtarë turq u larguan me anije për në Turqi, përkundër dëshirës së Rusisë dhe aleatëve të saj që ato trupa të mbetëshin aty, për të krijuar sa më tepër pështjellim dhe për t’i shërbyer qëllimit rus që shteti shqiptar të ngelte autonom nën varësinë e Sulltanit.
Esat Totani, meqë ishte i lidhur me Serbo-Malazezët pa u penguar fare filloi të ngrinte një administratë më vehte. Ky vepërim antikombëtar i Toptanit e koklaviti edhe më tepër çështjen shqiptare dhe qeverisë së Vlorës po i paraqitëshin tashmë vështirësi të mëdha që s’mund të zgjidhëshin dot aq lehtë as edhe në kohë më të qeta. Kjo qeveri nuk kishte çka të bënte në atë rrëmujë të përgjakshme, kur Shqipëria e jugut, përveç Vlorës dhe Beratit, ishte e pushtuar prej Greqisë, Shqipëria e veriut, prej Serbo-Malazezvet, ndërsa në Shqipërinë e Mesme, pas tërheqjes së ushtrisë serbet, ngriti pushtetin e tij Esat Pashë Toptani.
Dihet mirëfilli se në Konferencën e Londrës që i nisi punimet më 17 dhjetor 1912, fillmisht u vendos që të krijohet një Shqipëri autonome nën sovranitetin e Turqisë, pa e përfillur kështu Pavarësinë e saj të shpallur më 28 Nëntor 1912 në Vlorë. Si rrjedhim në vazhdim, konferenca nisi shqyrtimin e kufijve të Shqipërisë, nga ”fakti” se ajo ishte pjesë e Turqisë së mundur në luftë. Që në seancën e parë në parim u vendos që Shqipëria autonome të kufizohej në veri me Malin e Zi e në jug me Greqinë, ndërsa më 25 mars 1913 ajo përcaktoi kufijtë verilindorë, duke lënë jashtë Kosovën dhe viset tjera etnike, të cilat kaluan nga pushtimi osman, nën robërinë serbo-malazeze. Derisa i zhvillonte punimet konferenca, shtetet e “Aleancës Ballkanike” (Serbia, Mali i Zi, Bullgaria dhe Greqia) kishin pushtuar me forcë pjesën më të madhe të tokave shqiptare.
Copëtimi i etnikumit shqiptar prej Konferencës së Londrës u bë shkak që, në disa qarqe shqiptare, të çfaqej përsëri ideja e afrimit me Turqinë. Mendimi ishte se, vetëm me përkrahjen e kësaj, mund të bashkohëshin prapë pjesët e shkëputura në një shtet shqiptar autonom, me një princ mysliman në krye, nën mvarësinë e Sulltanit. Në fillim kjo ide kishte një përmbajtje politike, siç do t’a shohim më poshtë, por pastaj u shndërrua në një fanatizëm fetar të verbër.
Esat Pashë Toptani, i cili pasi dorëzoi Shkodrën u vendos në Tiranë e në Durrës, desh t’a shfrytëzonte këtë ide, jo me qëllimin e bashkimit të tokavet shqiptare – se ai ishte vegla e Serbisë, e Malit të Zi dhe e Greqisë – por për të nxitur dhe shfrytëzuar fanatizmin fetar ndër Myslimanët e Shqipërisë së Mesme. Synimi i parë i tij ishte që të përmbyste qeverinë e Vlorës, për të mbetur ai vetë zot i asaj copë Shqipërie që do të caktonte Konferenca e Londrës. Prandaj u vu të bënte propagandën, shpifjet dhe intrigat më të dobëta kundër qeverisë së Ismail Qemalit. Për t’i dhënë gjoja pushtetit të tij një formë “legale”, Esati mblodhi në Krujë, nga gjysma e Majit 1913, një farë “kongresi”, ku ishin thirrur ca krerë fanatikë prej Shqipërisë së Mesme dhe krahinave rreth e qark, si Dibër, Mat, Lezh e Kurbin. Atdhetarët shqiptarë u munduan ta kundërshtonin këtë vepërim antikombëtar të Esat Toptanit, që po iu ndihmonte armiqve të jashtëm dhe po vinte në rrezik edhe atë pjesë të Shqipërisë së njohur nga Konferenca e Ambasadorëvet. Disa krahina, si Elbasani, nuk dërguan fare përfaqësues të vetë në Krujë; po edhe ata që vajtën prej anësh të tjera, nuk u bashkuan të gjithë me qëllimet ndjellakeqe të Esatit. Megjithatë, ky gjeti një rreth bejlerësh, agallarësh e klerikësh turkomanë, si soji i myftiut të Tiranës Musa Qazimi, për të formuar me ta një farë “këshilli”, i cili i lutej gjoja Esat Pashës që të merrte në dorë qeverimin e vendit deri sa të vinte prej Turqisë një princ mysliman. [17] Ismail Qemali realisht ishte i pafuqishëm ta ndalonte Esat Toptanin në këtë aktivitet përqarës, prandaj duke pas parasysh shpëtimin e Shqipërisë u pajtua që ta ftoi Esatin në qeverinë e tij duke i dhënë Ministrinë e Punëve të Brendëshme. Ky e pranoi menjëherë këtë pozitë dhe vajti në Vlorë, por gjithmonë me synim që ta merrte kalanë nga brenda.

Si u emrua Esat Pashë Toptani – Ministër i Punëve të Brendshme në qeverinë e Vlorës?

Në një fjalim të panjohur të Plakut të Vlorës, Ismail bej Qemalit, të mbajtur para një përfaqësie të banorëve të qytetit të tij në tetorin e vitit 1913, ai shtruar përveç peripetive që kaloi për ngritjen e flamurit, formimin e qeverisë dhe punën e bërë në ato 11 muaj të kësaj qeverie që kryesonte …, rrëfeu edhe për dorëzimin e Shkodrës në duar të ushtisë malazeze nga Esat Pashë Toptani si dhe për arsyen pse e pranoi atë në kabinetin e tij qeveritar.

Ismail Qemali lidhur me këtë çështje thotë: „ Mbetej të rrëfenim që jemi të lidhur dhe s‘do të ndahemi kurrë, por ngatërrimet, që kanë ç´qetësuar shumë kohë bashkimin e Shqiptarëvet të gjithë, ardhë këtë rradhë të turbulloje qetësinë e cila mezi ish lindur. Ky rrezik vinte nga Shkodra. Ky qytet i cili ishte rrethuar prej Serbëve dhe Karadakasve, e solli punën gjer më atë q‘Evropa, për të larguar armiqtë dërgoi një flotë të tanë me një fuqi të madhe të steresë, për të zbatuar vendimin e saj, d.m.th. që Shkodra të jetë kryeqytet i Shqipërisë. Për fat të keq, po në këtë çast, Esat Pasha ep qytetin në duart e qarkuesëve, (atyre qe e kishin rrethuar – Sh.B). E tanë bota u çudit; as njeri nuk priste që kjo çashtje të marr një funt kaq të papandehur. Na dhembi kjo ngjarje sa që s‘munt të tregohet dot me gojë, po me gjith këtë e duruam, duke dashur që t‘i mbulojmë fajet e fajtorëve për t‘i shpëtuar nderin e Shqiptarit, thamë se Shkodra ra nga që ushtria ishte e dobësuar, nga që skamja e hajes (urisë), shkaktonte mjerime të mëdha. Duall pastaj edhe ngatërrime të tjera të shkakëtume prej atij njeriu. Si kumandar, i ushtrisë turke, Esat Pasha, kërkoi sharte (kushte), të cilat, si shqiptar, nga turpi, nuk guxojmë t‘i tregojmë. Pastaj këmbyem shumë telegrame me të. Pa vajtur n‘ë Evropë, ardhi në Vlonë pa asnjë qyshk dhe konditë. I fola për rrezikun, në të cilin gjendet Shqipëria sot, i tregova se ç‘thonë armiqtë për ne, e ç‘dyshime ka edhe ajo pjesë e Evropës që na e do të mirën, për paskëtajmen e Shqipërisë. I thashë sheshasi që ved i tij edhe kërkesat me mënyrën që dëfteu trajtojnë një provë të ha-rrëzueshme për fajin që na hedh Evropa duke kujtuar se kurrë do mos të jemi të lidhur e të bashkuar. Ju lutsha me gjith zemër t‘a heq nga dora e armiqëve atë armën kundra Shqipëries edhe dyshimin e miqve për Shqiptarët. Me gjithë këto të thana, Pasha u tregua i bindur dhe ne vendosëm që të futet në kabinet. Kërkoi ministrinë e ushtries, as desha dhe as munda t‘ia ap duke qenë se Z.Mehmet Pasha (Derralla), prej Kosove, ish zgjedhur prej kongresit kombëtar. Nuk kisha veçse ministrinë e punëve të Jashtme që i‘a lashë zotit Mufit Beut, i cili u hoq për t‘ia lënë ministrinë e punëve të Brendshme Pashës”. [18]

Me pretendimin që ta merrte kalanë nga brenda Esat Pasha vazhdoi intrigat e tij si më parë, me shpresë se do të kishte në dorë gjindarmërinë. Ai provoi të afronte rreth vehtes kundërshtarët e Ismail Qemalit, dhe sidomos të fitonte besimin e Italisë dhe të Austro-Hungarisë. Për këtë qëllim bëri një udhëtim në Romë e në Vjenë, por duket se nuk gjeti përkrahje, mbasi ato dy fuqi e dinin mirëfilli që Esati ishte vegla e armiqvet ballkanikë të Shqipërisë, Serbisë, Malit të Zi dhe Bullgarisë. Prandaj, si u kthye nga udhëtimi, qendroi vetëm disa ditë në Vlorë dhe shkoi e u vendos në Durrës, i veshur me pozitën e ministrit të Punëve të Brendëshme, për të organizuar në Shqipërinë e Mesme gjindarmërinë por edhe administratën. [19]

Pse „Pleqësia…” e Toptanit ishte kundër Ismail Qemalit?

Ismail Qemali në fjalimin e tij të tetorit 1913, për këtë veprim të dëmshëm të Esatit thotë: ”Pas këtij emnimi (Ministër i Punëve të Brendshme në Qeverinë e Vlorës – Sh.B) u ngrit dhe vajti në Europë edhe, në të kthyer, pa ndenjur shumë kohë bashkë me ne, u nis për në Durrës. Në atë çast kur dy komisione ndërkombëtare (Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit KNK – vërejtja ime) hynin në Shqipëri për t‘i caktuar kufijtë nga ana e Veriut dhe nga ana e Jugës, dhe kur Evropa filloi me nxjerrë prej viseve që i njohu dhe do t‘i njoh Shqipërisë, Serbin dhe Grekun, n‘atë kohë Esat Pasha prap dolli për t‘ia turbulluar qetësin së ngratës Shqipërie edhe mirëdashjen e Evropës; si ministër i Punëve të Brendshme, ngrinte krye kundra qeverisë së vet duke kërkuar gjëra që ishin dhe janë kundra interesave t‘Atdheut në këto kohë.“ [20] Po „ç´kërkoi Esat Pasha?“ shtroi pyetjen Ismail Qemali (përpara njerëve që ju fliste) dhe vazhdoi: „Ai Kërkonte: 1. Kryeqytet i përtanishëm i Shqipërisë të ngrihet nga Vlona e të vejë në Durrës. 2. Ministrat e qeverisë së sotme të heqin dorë dhe në vent të tyre, Pasha me mua të bëjmë një kabinet të ri. 3. Të mshtillet (mblidhet – Sh.B), një mbledhje kombëtare, e cila të marrë hesap prej qeverisë së vjetër dhe të bashkëpunojë me qeverinë e re.“ [21]

Esat Pasha kur e pa se Ismail Qemali s´i nënshtrohej dot vullnetit të tij, i ndërpreu përfundimisht lidhjet me te, dhe më 12 Tetor 1913 në Durrës shpalli një qeveri të emërtuar si: “Pleqësia e Shqipërisë së Mesme“ [22]. Pas këtij akti ndjellakeq Esati e bashibozukët e „pleqësisë…“ intensifikuan hapur luftën kundër qeverisë së Vlorës për ta shtrirë sundimin e tij në jugë e në veri të vendit. Toptani vazhdoi shpifjet dhe propagandën e keqe kundër qeverisë së Vlorës duke e akuzuar Ismail Qemalin se gjoja po punonte në dëm të Shqipërisë, e sidomos të fesë islame, dhe se donte të sillte një mbret kaur në krye të fronit shqiptar. Qeveria e Vlorës dhe i tërë nacionalizmi shqiptar paraqiteshin prej esatistëvet si një lëvizje e pa fe. Me kartën e fanatizmit fetar në Shqipërinë e Mesme, Esat Toptani tregohej akoma si besnik i Turqisë, dhe se agjentët e tij kudo ku venin bënin propagandë për një princ mysliman nën mvarësinë e Sulltanit.

Në këtë situatë „pleqësia…“ e Esat pashë Toptanit në jug, bënte përpjekje të shtinte në dorë Elbasanin me anën e Dervish Bej Biçakut dhe të ca bashibozukëve të tjerë, por s´pati sukses, sepse qytetin e mprojti me forcë Aqif Pashë Biçaku, i cili ishte një atdhetar i shquar i lëvizjes kombëtare dhe besnik i qeverisë së Vlorës. Nga ana e veriut, Esati e shtriu ndikimin gjer në Dibër e Mat, por te Bregu i Matit fuqia e tij ndeshi në qëndresën e Dedë Cokut dhe s’mundi të kapej në krahinën e Leshit. Këto rrjedha bënë që në Shqipërinë e papushtuar nga ushtritë ballkanike, të krijohen dy pushtete paralele kundër njëri-tjetrit, ai i qeverisë së Vlorës dhe ai i “Pleqësisë” së Durrësit. Në të vërtet kjo copë Shqipërie e pashkelur nga pushtuesit, ishte e ndarë në shumë copëza „qeverisjeje“. Ta zëmë: “në Orosh të Mirditës krejt pavarur qeveriste Prenk Bib Doda; në Fier e Myzeqe sundonte „qeveria“ e Aziz Pashë Vrionit; në Elbasan vepronte Aqif Pasha, në Lezhë e Shëngjin Dedë Coku e Vat Marashi; në Shkodër qeveriste një detashment i ushtrive ndërkombëtare nën kryesinë e kolonelit anglez Filips; në Himarë qeveriste agjenti grek Spiro Milo; në Gjirokastër qeveria e Jorgji Zografos; në Mat Ahmet Zogu dhe shumë grupe mercenarësh që vepronin përgjatë kufijve verilindorë si: Arif Hiqmeti, Jusuf Beu etj.” Dhe ky ishte kulmi i mjerimit dhe i fatkeqësisë kombëtare. [23]

Si u bë Esat Toptani me dy poste ministrore në qeverinë e Princ Vidit?

Në mbledhjen e Konferncës së Ambasadorëve në Londër (29 – 31 korrik 1913) përfundimisht u vendos që Shqipëria të bëhej shtet i pavarur, asnjanës si dhe të vihet nën kontrollin e Fuqive të Mëdha.[24] Fuqitë e Mëdha për të ndërtuar një administratë civile dhe financiare, krijuan një Komision Ndërkomëtar të Kontrollit (KNK) dhe në tetor 1913 e dërguan në Shqipëri. Gjatë kësaj kohe, për të vënë rendin dhe sigurinë në vend KNK nisi krijimin e një gjendarmërie të huaj. Gjithashtu në mbledhjen e 31 korrikut u vendos që në krye të shtetit shqiptar të caktohet një princ i huaj, brenda 6 muajve nga vetë Fuqitë e Mëdha. Dhe me propozimin e Austro-Hungarisë – Italisë të miratuar edhe nga shtetet tjera evropiane, u pranua që në fronin shqiptar të vijë princi gjerman Wilhelm Friedrich Heinrich von Wied, i cili me religjion ishte protestan dhe nuk i përkiste asnjë besimi ekzistues fetar në Shqipëri dhe ky ishte fakti kryesor ndikues në vendimmarrjen e Fuqive të Mëdha.
Meqenëse Fuqitë e Mëdha caktuan princ Vidin për të qeverisur në Shqipëri, Qeveria e Vlorës me Ismail Qemalin në krye, dha pëlqimin për ardhjen e tij në vend. Më 15 janar 1914 Ismail Qemali i propozoi Komisionit të Kontrollit që të merrte në dorë qeverisjen e vendit. [25] Për t´i hapur rrugë një zhvillimi të ri politik në Shqipëri si dhe sigurisë së saj në të ardhmen, më 22 janar 1914, Ismail Qemali dha dorëheqjen dhe pushtetin ia dorëzoi Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit /KNK/. Pas dorëheqjes ai u largua nga shqipëria për në Zvicër, por nuk hoqi dorë kurrë nga përpjekjet në interes të vendit. Ato ditë KNK-ja administratën qendrore të Vlorës e shndërroi në një administratë lokale të varur prej tij dhe në vend të tetë ministrive u krijua një drejtori e përgjithshme dhe pesë degë me kompetenca të kufizuara.
Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit kërkoi edhe nga Esat Toptani që ta shpërndante “Pleqësinë” e Durrësit për t’i lënë vendin një qeverie kombëtare, e cila do të formohej porsa të vinte Princi. Por Esati e shpërndau „pleqësinë…“ më 12 shkurt 1914, pasi mori premtimin se do të vente ai vetë në krye të një delegacioni shqiptar për t’ia dorëzuar kurorën ( më 21 shkurt) princ Vidit, në Neuwied të Gjermanisë. Në këtë mënyrë, dhe me tërheqjen nga skena të Ismail Qemalit, Esati po e prezentonte veten si përfaqësuesi „legjitim“ i Shqipërisë. Qëllimi i tij ishte që ta vendoste kryeqytetin në Durrës dhe ta merrte ai vetë kryesinë e qeverisë shqiptare. [26] Po kështu edhe qeveritë tjera lokale në shqipëri (përveç në jug të Shqipërisë), u shpërbënë njëra pas tjetrës dhe u detyruan ta njohin princ Vidin si të vetmin sundimtar të Shqipërisë.
Esat Pasha në një intervistë dhënë (më 15 janar 1914 në Durrës) gazetës “Corriere della Sera“, (edhe pse nuk i mohonte ndjenjat që ushqente për Turqinë), jepte t´i kuptonte princ Vidit se fronin në të vërtet e kishte prej tij, por edhe që ai vetë nuk hiqte dorë nga shpresa se, një ditë prej ditësh, mund të bëhej princ i Shqipërisë. [27] Ndërkaq në një letër të publikuar nga shtypi vjenezë, Esat Pasha e siguronte Princin se „ gjallë në jetën tuaj apo sa kohë nuk keni dhënë dorëheqjen nga froni, asnjë person tjetër ( nuk do të ) bëhet mbret i Shqipërisë“ dhe e mbyllte me fjalët, „në rast se Lartmadhëria Juaj do të jepte dorëheqjen apo vdiste, vetëm unë mund ta zë vendin tuaj“. [28] Më 7 Mars 1914 Wilhelm von Wied zbriti në Durrës, dhe, ardhja e tij u prit me shumë gëzim nga të gjitha rrymat politike e krahinore në Shqipëri. Princ Vidi, për kryeqytet të fronit të tij zgjodhi Durrësin, pikërisht aty ku ishte baza e forcës së Esat Toptanit. Luftërat e brendshme dhe trysnitë e jashtme, mungesa e strategjive politike dhe e projekteve me frymëmarrje të gjerë diktojnë zgjedhje fatale për Princ Vidin. Më 17 Mars, duke u mbështetur kryesisht te feudalët, ai formoi qeverinë me në krye Turhan Pashë Përmetin, një diplomat i vjetër që kishte qënë ambasador i Turqisë në Petrograd të Rusisë. Edhe pse Esat pashë Toptani nuk u vu në krye të qeverisë (siç ka ëndrruar prej kohësh), megjithatë prapë mbeti njeriu më i fuqishëm në këtë qeveri, sepse mori dy ministritë më të rëndësishme, Ministinë e Punëve të Brendëshme dhe atë të Luftës. Dhënia e dy vendeve kyçe në qeveri për Esatin, pas një kohe të shkurtër u dëshmua se ishte një nga gabimet më të rënda të Vidit.

Esat Pashë Toptani: „unë jam njeriu i Mbretërisë serbe…“

Pasi e mori fronin në Shqipëri, princ Vidi u përpoq të zgjidhte problemin më urgjent dhe më të ndërlikuar të vendit, atë të largimit të trupave greke nga Shqipëria e jugut dhe të vendosjes së administratës shqiptare në këto vise. Por qysh në fillim ai tregoi se nuk ishte i vendosur të mbronte deri në fund, e pa kompromis interesat e shtetit shqiptar. Derisa jugu kërkonte përforcime me armë e trupa, ministri i princ Vidit, Esat Pasha ua refuzoi ato me cinizëm; synimi i ndjekur i Toptanit ishte evident: bëhej fjalë për të mbrojtur grekët, për të dobësuar Shqipërinë, për ta reduktuar atë dhe për të arritur t’i imponohej Shqipërisë së vogël qendrore (Shqipërisë së Mesme – Sh.B).
Prandaj, për të zgjidhur këtë çështje Princi Vid hyri në bisedime me qeverinë ”vorio-epirote” të shpallur në Gjirokastër. Për këtë qëllim Vidi caktoi si komisar të jashtëzakonshëm për shqipërinë e Jugut oficerin holandez Tomson, i cili kishte ardhur në Shqipëri për të ristrukturuar gjandarmërinë shqiptare. Tomson më 10 mars zhvilloi bisedime në Korfuz me përfaqësuesin e ”vorio-epirotëve” Karapanon, dhe atij i premtoi disa të ”drejta të veçanta”për popullsinë e ”Epirit të Veriut”. Bisedimet për zgjidhjen e këtij konflikti mëpastaj i vazhdoi Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit – KNK, i cili duket se luante rolin e një qeverie paralele me atë të qeverisë së Turhan Pashës. Këto biseda filluan më 10 dhe përfunduan më 17 maj 1914 me nënshkrimin e një protokolli që u quajt si ”Protokolli i Korfuzit”. [29] Ndërsa Princ Vidit dhe qeverisë së Durrësit po iu vinin protesta nga shumë anë të Shqipërisë kundër vendimevet të Korfuzit, në Shqipërinë e Mesme shpërtheu papritur një kryengritje, kundër regjimit të princ Vidit. Në të vërtet në studimet e sotme rezulton se kreu i kryengritësve ishte i larmishëm. Në të ishin rreshtuar ithtarë të ndryshëm si: turkomanët që mendonin të sillnin një princ turk në Shqipëri, antividistët, xhonturqit, panturkistët apo panislamistët siç u quajtën ndryshe antifeudalët etj. Për më tepër pas këtij “koalicioni” qëndronin shërbime agjenturore turke, serbe, greke, italiane.., të udhëhequr nga antifeudali Haxhi Qamili nga katundi Sharrë i Tiranës, Xhenabi Adili, proturku – myftiu i Tiranës Musa Qazimi, Mustafa Ndroqi, agjenti serbë Arif Hiqmeti nga fshati Llojanë i Kumanovës si nxitës i gjakderdhjes dhe luftës vëllavrasëse [30] në prapaskenë nga Esat pashë Toptani e shumë të tjerë. [31] Vetëm disa javë para se të shpërthente kryengritja, më 25 prill 1914 përfaqësuesi serb në Durrës, Gavrilloviq, zhvilloi një bisedë të gjatë me Esat Pashën. Esati rrëfehet që mos t´i zihet për të madhe se çka fletë, meqë ndryshe vepron. Në veri-lindje ai nuk kishte lejuar të dërgohet kurrëfarë force, veç disa kajmekamë për ta ushtruar detyrën e pushtetit në ato krahina, duke e bërë me dije se si ministër i punëve të brendshme nuk ka ndërmend të dërgojë ndonjë forcë. Esati përsëriste prapë se “unë jam njeriu i Mbretërisë serbe, për çka do të shihni së shpejti ju, edhe Mali i Zi me Greqinë. Keni për t´u bindur në fitoren që përgatitej”. [32] Kontaktet e Toptanit me z.Gavrilloviq kanë vazhduar edhe në muajin maj.
Qeveritarët e Durrësit në oborrin e princit në kohën kur po përballeshin me sulmet e kryengritësve, Esat Pashë Toptani edhe pse kishte dy ministri më të rëndësishme në këtë qeveri, hapur u shpërndante armë mercenarëve të vet kinse për t´iu bërë ballë fqinjëve, ndërsa fshehtas propagandonte nëpërmjet njerëzve të vet si soji iArif Hiqmetit, kundër prinit Vid, duke i këshilluar ata ”me kërkue një mbret prej Stambollit, me qëllim që këto pështjellime e trazime t´i sillnin fitim për ta shtënë në dorë pushtetin”. [33] Toptani dhe Arif Hiqmeti me njerëzit e vetë ka arritur ta ndajë dhe ta përçajë popullsinë në veri-lindje të vendit, në dobi të propagandës së „princit turk“ në Shqipëri, duke përhapur lajme të rrejshme se „po punojnë sipas dëshirave të Abdyl Hamitit për një djalë të tij, e se gjoja ai po ua dërgonte paratë“ etj. [34] Në këtë situatë, derisa kryengritësit më 17 maj 1914 shpartalluan një batalion vullnetarësh në afërsi të Tiranës ( që ishin nisur për në jug të shqipërisë) dhe u futën në Tiranë për të vijuar mëpastaj nga Shijaku në drejtim të Durrësit, nga oborri i princit Vid vinin zëra se ky rebelim ishte i nxitur pikërisht prej Esat Toptanit. Prandaj, në të gdhirë më 19 maj me urdhër të Princit, majori Sluys u ngarkua të kryente arrestimin e Toptanit. Esati nuk desh të dorëzohej, po kur shtëpia e tij u qëllua me top, ai nxori menjëherë flamurin e bardhë. [35] Goditja kundër Esat Toptanit nga Italia u konsiderua si një grusht që i jepej ndikimit të Romës në Shqipëri. Ndërsa në Vjenë Esati konsiderohej si një agjent italian, serb, turk e mbase edhe grek, në Romë ai merrej për viktimë të një komploti pseudo – nacionalist i frymëzuar nga Austria… [36] Brenda qeverisë dominonte mendimi që Toptani duhej të gjykohej, mirëpo princ Vidi atë as s´e denoi as s´e nxori të pafajshëm, dhe ky veprim zgjoi pakënaqësi tek besnikët e tij. Pas ndërhyrjes energjike të ministrit italian në Durrës, baronit Alioti, Vidi ia dorëzoi Esat Toptanin legatës italiane e cila e mori me një luftanije dhe e dërgoi në Itali [37] ku u prit me nderime nga Roma zyrtare. Para se të largohej nga Shqipëria, më 21 maj 1914 Esati firmosi një dokument „ku jepte fjalën e nderit se nuk do të kthehej (më në shqipëri ) dhe se do t´iu rrinte larg trazirave qofshin ato të brendshme apo të jashtme“. [38] Ngjarjet e mëvonshme dëshmnuan të kundërtën e asaj që kishte premtuar Toptani në dokument.

Përpjekjet e Serbisë për ta minuar Princ Vidin përmes agjentëve të sojit Esat Pashë Toptani

Pas përzënies së Esat Pashës nga Durrësi, Serbisë iu duk se po i rrezikohen interesat në Shqipëri, prandaj në fund të majit dhe në fillim të qershorit 1914 qeveria serbe në krye me Nikolla Pashiqin humbi durimin, duke u ngritur kundër oborrit mbretëror të Vidit dhe vetë shtetit shqiptar. U zhvillua një propagandë për minimin e tij. Fillimisht, Pashiqi u shpreh për okupim, e pastaj për coptimin e Shqipërisë. [39] Madje, ai ishte për okupimin e Shqipërisë nga ana e Fuqive të Mëdha, vetëm e vetëm të hiqet qafe Princi Vid, me qëllim që të shkaktohet një anarki edhe më e madhe. Në fillim të qershorit qeveria serbe koncentroi për çdo rast një fuqi ushtarake prej 20. 000 ushtarësh afër kufirit shqiptar. [40] Në këto zhvillime, duke parë hovin e kryengritjes në Shqipëri të Mesme, Pashiqi urdhëroi prefektin e Ohrit, Qirkoviqin, që ta porosisë Arif Hiqmetin [41] të hyjë në lidhje me kryengritësit dhe të kërkojë prej tyre që të mos përzihen në Mat dhe në Malësi të Dibrës, se siç thoshte ai, ata kanë vetëqeverisje, kanë gjandarmëri, pra kanë një lloj autonomie si Epiri. [42] Në të vërtet këto ishin organe të pushtetit që i kishte emruar pushteti ushtarak serb, e që i shërbenin qeverisë së Pashiqit për krijuar një anarki në Shqipëri.
Agjenti serb Arif Hiqmeti gjatë këtij aktiviteti antikombëtar kishte krijuar kontaktet e drejtpërdrejta të organeve ushtarake – civile serbe dhe me krerët e kryengritjes së Shqipërisë së Mesme. Në një letër të prefektit të Ohrit, Qirkoviq, dërguar Pashiqit vihet në spikamë takimi i tij me udhëheqësin e kryengritjes Haxhi Fejzën (Qamilin) në Manastirin Shën Naum. Në letër Qirkoviq shkruan se ai bashkë me komandantin e ushtrisë serbe janë takuar në manastirin Shën Naum me Qamil Efendiun „udhëheqësin kryesor të kryengritësve“. [43] Sipas fjalëve të Qirkoviqit, Qamil Efendiu kishte ardhur të kërkojë ndërmjetësimin e komandantit të ushtrisë serbe tek grekët që e kishin pushtuar Korçën. Kërkesa e dytë e tij ishte ndihma në municion, kërkesa e tretë ishte që t´u japin dy oficerë kufitarë serbë, që do t´u ndihmonin në organizimin e forcave kryengritëse, kurse kërkesa e katërt ishte që t´i bëhet e mundur të hyjë në lidhje me të gjithë njerëzit e dalluar në viset kufitare, e sidomos me ithtarët e Arif Hiqmetit. Siç shkruan Qirkoviqi, Qamil Efendiu i kishte premtuar se politika e tij do të mbështetet në atë të Serbisë dhe se çdo agjentë bullgar që do të zihet, do t´ia dorëzojnë pushtetit serb. [44] Ministria e Jashtme e Qeverisë serbe, duke patur parasysh takimet e shpeshta të organeve ushtarako-civile serbe me krerët e luhatshëm shqiptar, për t´i realizuar qëllimet e veta pushtuese, prefektit të Ohrit z.Qirkoviq ia dërgoi një “Udhëzim për punë me shqiptarët”. Në ato udhëzime pos tjerash thuhej:
1. Mundemi çdo njërit fis t´ia njohim qeverisjen e veçantë, dhe të gjitha fiset të formojnë senatin.
2. Me Serbinë të formojnë aleancë politiko-doganore dhe mbrojtjen e përbashkët nga armiku i jashtëm.
3. T´i lejohet Serbisë të ndërtojë hekurudhën gjer në Bregdet.
4. Më së miri do të ishte që ata ta pranojnë bashkimin shtetëror dhe doganor, kurse përbrenda të qeverisin sipas zakoneve të veta.
5. Marrëveshja në fillim të arrihet vetëm me disa krerë, kurse më vonë, një vendim të tillë ta aprovojë një Kuvend i tyre i përgjithshëm, i cili do të kërkojë prej nesh formimin e bashkësisë personale dhe doganore, që do të thotë të kemi ushtrinë e përbashkët, doganën dhe mjetet e përbashkëta të komunikacionit.[45] Gjatë kësaj periudhe sa zhvilloheshin takime në mes të organeve ushtarako-civile serbe me agjentët e tij shqiptar në vend, qeveria serbe nuk i kishte shkëputur kontaktet me kryeagjentin Esat pashë Toptani. Pas largimit nga Shqipëria në 21 maj 1914, Esat Toptani shkoi në Itali, prej andej në korrik kaloi në Francë, prej nga u kthye përsëri në Itali në mes të gushtit, me synimin për t´u hedhur në Shqipëri. [46] Derisa në Shqipëri vazhdonte situata e nderë, pas gjysmës së qershorit 1914 Mali i Zi dhe Serbia punonin që Esat Pasha të kthehet përsëri në Shqipëri. Për këtë qëllim në qershor Mali i Zi e dërgoi një agjent të vetin për ta takuar Esatin në Napoli ku ishte i vendosur. Esati edhe një herë i deklaroi të deleguarit malazezë se gjithmonë do të jetë në dispozicion të Malit të Zi, të Serbisë dhe të Greqisë. Madje, shprehu interesim së pari të vendosej në malet e Dibrës për aksion, me qëllim që ta vazhdonte rrugën e tradhëtisë. [47] Edhe përfaqësuesi serb në Romë, Mihajlloviq, menjëherë tregoi interesim për të vënë kontakt me Esat Toptanin. [48] Në këtë kohë, ndërsa Serbia po bënte përpjekje për të rikthyer Esat Pashë Toptanin në Shqipëri, në Sarajevë ajo kreu atentat në arqidukën Franc Fedinand (trashëgimtar i fronit të Austro – Hungarisë) dhe situata politike evropiane, ku zhvillohej edhe skenari i vockël shqiptar, ndryshoi krejt papritur e pakujtuar. Kjo krizë politike dhe ushtarake në mes dy blloqeve kundërshtare, bllokut Qendror dhe atij të Antantës, arriti kulimin e acarimit, dhe këtë herë ato nuk ishin të gatshëm të arrinin ndonjë ujdi përmes marrëveshjeve e konferencave që për disa vjet me radhë kishin shmangur në momentet e fundit. Austro-Hungaria tashmë bënte përgatitje për ta sulmuar Serbinë, ndërsa këto dy shtete i takonin blloqeve kundërshtare. Dersia Austro-Hungaria i takonte bllokut Qendror së bashku me Gjermaninë dhe Italinë, Serbia i takonte bllokut të Antantës, ku bënte pjesë Rusia, Franca dhe Anglia. Më 23 korrik 1914 Austro-Hungaria i dërgoi një Ultimatum Serbisë ku kërkoi dëmshpërblim për vrasjen e princit Ferdinand dhe meqë Serbia iu përgjigj negativisht më 28 korrik Perandori Austriak i shpall luftë Serbisë.
Fillimi i luftës së parë botërore u reflektua edhe në Shqipëri. Pushteti i princ Vidit tashmë ishte kufizuar vetëm në Durrës e në Vlorë (deri më 1 shtator kur ajo ra në duart e kryengritësve); në Shqipërinë e Mesme shtrihej pushteti i kryengritësve; viset e jugut ndodheshin nën shtypjen e forcave greke, krahinat e verilindjes nën presionin e vazhdueshëm të Serbisë, ndërsa Shkodra ndodhej nën administrimin e forcave ndërkombëtare. Princ Vidi bëri përpjekjen e fundit për të shpëtuar qeverisjen e tij. Ai iu drejtua edhe Fuqive të Mëdha me kërkesën për të zbatuar zotimin që kishin marrë në Konferencën e Londrës për të garantuar bashkërisht pavarësinë dhe sovranitetin e Shqipërisë dhe për këtë qëllim kërkoi formimin prej tyre të një force ndërkombëtare prej 3 mijë vetësh për të shtypur kryengritjen. Por Fuqitë e Mëdha duke qenë në konflikt tashmë me njëra-tjetrën, premtuan se do të ndihmonin për të shpëtuar vetëm jetën e princit dhe të familjes së tij por jo edhe intervenimin ushtarak atje. Në këto rrethana, kur edhe kishte filluar lufta e parë botërore, princ Vidi u detyrua të largohej nga Shqipëria, më 3 shtator 1914 pas plot 181 ditësh sundimi të pasuksesshëm. [49] Tri ditë pas largimit të Vidit kryengritësit hynë në Durrës, dhe aty u vendos selia e ”këshillit të përgjithshëm” të kryengritësve. Aty ngritën flamurin turk dhe brohoritën emrin e Sulltanit, ndërsa përkrahësit e princit gjerman u burgosën.

Si u takua Esat Pashë Toptani me Nikolla Pashiqin në shtator 1914 në Nish?

Ato ditë derisa po bëhej gati princ Vidi për t´u larguar nga Shqipëria, Esat pashë Toptani më 6 gusht kishte kërkuar nga Serbia ndihmë për t´u kthyer në Shqipëri. Më 27 gusht Toptani nga Italia u nis për në Selanik të Greqisë, kurse Princ Vidi dhe qeveria e tij e lanë Durrësin pas një jave (më 3 shtator 1914). Gjatë kohës që Esati ishte në rrugë për në Selanik, qeveria serbe e kishte shtuar aktivitetin e saj në përçarjen dhe grindjen e shqiptarëve, por më së shumti i interesonte aktiviteti i Hasan Prishtinës dhe Bajram Currit, prandaj kërkonte mënyrë se si t´i eliminojë nga trolli Shqiptar. Më 3 shtator, ndërsa princ Vidi po largohej nga Durrësi në drejtim të italisë, konsulli i përgjithshëm i Serbisë Vintroviq nga Selaniku lajmëron ministrin e vet me telegram se Esat Pashë Toptani arriti në Selanik dhe se dëshiron sa më shpejt të vijë në Nish për t´u takuar me Nikolla Pashiqin. Vintroviq në telegram shkruan edhe se ”Esati nuk mund të presë shumë kohë, përndryshe do të kthehet në Itali, atje të kërkojë ndihmë. [50] Qeveria serbe, duke dëshiruar të fitojë në kohë që situata në Shqipëri të ndërlikohet edhe më shumë, e zvarriste ardhjen e Esatit në Nish. Kjo gjë e bënte nervoz Esatin dhe ai insistonte te konsulli i Serbisë, që sa më parë të takohet me Pashiqin. Konsulli Vintroviq në një telegram tjetër porosit Pashiqin, se Esati duhet të pranohet sa më shpejt që “ të largohet nga ky rreth, ku të gjithë i sillen për t´ia kuptuar qëllimin e tij, e ndoshta ta përfitojnë për vete.” Rreth Esatit më së shumti silleshin konsulli italian dhe ai turk. Në telegram z.Vintroviq mes tjerash shkruan edhe, se: ”Esati më bind se dëshiron lidhje të ngushtë me Serbinë dhe se nuk është kandidat për princ mysliman në Shqipëri, që e përkrahin turqit.” [51] Më në fund Pashiqi pranoi kërkesën e Toptanit dhe vendosi të ftojë atë në takim. Takimi mbahet më 17 shtator 1914 në Nish dhe me këtë rast Esat pashë Toptani nënshkruan një Marrëveshje me Nikolla Pashiqin.

Çka përmbanë marrëveshja Pashiq – Toptani?

Marrëveshja Nikolla Pashiq – Esat Pashë Toptani

Pasi që me dëshirën e zotit të dy popujt, serb dhe shqiptar e banojnë një territor, vetvetiu janë të detyruar nga ngjarjet historike të jetojnë në paqë dhe miqësi, të ndihmohen reciprokisht dhe bashkarisht të mbrohen. Që të plotësohet dëshira e zotit dhe urtësia politike, paria – përfaqësuesit e të dy popujve janë pajtuar ta bëjnë këtë marrëveshje: [52] 1 Serbia dhe Shqipëria lidhin midis tyre paqë të përjetshme dhe miqësi. Do t´i shmangen si njëra ashtu edhe tjetra që të mos ofendojnë dhe dëmtojnë interesat dhe nderin e palës tjetër.
2. Serbia dhe Shqipëria marrin mbi vehte detyrë dhe obligime, që prej tashit mos të bëjnë marrëveshje me cilin do shtet tjetër në dëm të interesave dhe zhvillimit të palës tjetër, dhe kurrë me kërkend mos të bëjë marrëveshje kundër mikut dhe aleatit të vet.
3. Serbia merr mbi vehte obligim ta ndihmojë rregullimin e Shqipërisë në frymën e vetive popullore dhe të nevojave të kombit shqiptar, duke patur parasysh veçoritë e fiseve që janë zhvilluar gjatë historisë.
4. Poashtu Serbia merr mbi vehte obligim ta ndihmojë formimin e Këshillit Kombëtar Shqiptar, ku do të jenë të përfaqësuara të gjitha fiset. Këshilli do të ketë fuqi ligjdhënëse dhe do t´i emërojë gjyqtarët e popullit.
5. Të dy palët janë dakorduar që për sundimtar të Shqipërisë ta njohin atë shqiptar, të cilin do ta zgjedhë Kuvendi i madh popullor i përbërë nga dy përfaqësues të fiseve më të mëdha dhe nga një i fiseve më të vogla.
6. Nëse do të zgjedhet Esat Pasha, ose çdo shqiptar tjetër i aftë dhe i denjë, atëherë të dy palët obligohen që bashkarisht t´i nxjerrin tre kandidatë dhe atë që do ta zgjedhë Këshilli i madh popullor, atë ta njohin dhe ta përkrahin të dy palët.
7. Për t´u siguruar miqësia e përjetëshme dhe aleanca midis Serbisë dhe Shqipërisë, ata që tani janë dakorduar për doganën e përbashkët, mbrojtjen e përbashkët, përfaqësinë e përbashkët ndaj vendeve tjera si dhe për mjetet e përbashkëta të komunikacionit.
8. Nëse e kërkon nevoja, për ruajtjen e miqësisë dhe aleancës së përbashkët si dhe kontakteve të derjtpërdrejta për mbrojtjen e të dy shteteve, do të themelohet me kohë një trup i përbashkët që do të kujdeset për zhvillimin dhe ekzistimin e enteve të përbashkëta.
9. Krerët shqiptarë marrin mbi vehte obligim se në territorin e vet nuk do të durojnë kurrfarë agjitacioni kundër Serbisë dhe qetësisë së saj, dhe se do t´u lejojnë të krishterëve predikimin e lirë të besimit dhe mësimit në dialektin me të cilin flasin.
10. Kufiri definitiv midis Serbisë dhe Shqipërisë do të caktohet nga një komision që do të përbëhet nga një numër përfaqësuesish serbë e Shqiptarë.
11. Shqipëria merr mbi vehte obligim se nuk do t´i kundërshtojë Serbisë në ndërtimin e hekurudhës së Adriatikut deri në Durrës, pasi që kjo të marrë obligim që t´ua kompenzojë pronarëve për tokën që ua merr për nevoja të hekurudhës.
12. Që të mund t´i paguaj shpenzimet rreth sendërtimit të kësaj marrëveshjeje Serbia obligohet të japë nga 50. 000 dinarë në muaj, deri sa të zgjedhet sundimtari. Pasi të zgjedhet ky, do të bëhet një marrëveshje e posaçme për pagesën e shpenzimeve për nevoja të enteve të përbashkëta.
13. Ushtria serbe nuk guxon të kalojë kufirin serbo – shqiptar, poashtu edhe ushtria shqiptare, ose njerëz të armatosur, nuk guxojnë të kalojnë në tokat e Serbisë.
14. Kjo marrëveshje është arritur tani midis përfaqësuesve të Serbisë dhe përfaqësuesit të Shqipërisë Esat pashës, kurse më vonë do të vërtetohet nga sundimtarët e Serbisë dhe të Shqipërisë, kur të zgjedhet ky.
15. Përfaqësuesi i Shqipërisë, Esat Pasha, pranon mbi vehte obligimin se nuk do të punojë asgjë kundër përmbajtjes së kësaj marrrëveshjeje dhe se gjithnjë në marrëveshje dhe me besnikëri do të punojë me përfaqësuesin e Serbisë, pa marrë parasysh se kush do të caktohet nga ana e Serbisë. [53] Në Nish, më 4 (17) shtator 1914
Në emër të Shqipërisë dhe të popullit shqiptar Esat Toptani

Teksti i marëveshjes është shkruar në turqisht me shkrim arab, kurse nëshkrimi i Esatit është në latinisht. Poashtu një kopje është edhe në serbisht. Në margjinat e tekstit serbisht tek neni i parë ( I ) qëndron një plotësim sa i përket ndihmës finansiare ku thuhet: “ Për tani 10. 000 për shpenzime lufte, 1. 000 në muaj për kufij. Kur të bëhet princ, (është fjala për Esat Toptanin – Sh. B) atëherë ai do t´i kthejë të gjitha ato, nëse dëshirojmë bile edhe me interes. Të urdhërohen komandantët kufitarë që ta dëgjojnë si ndonjë oficer serb.) [54] Në kreun e kësaj marrëveshjeje konstatohet si vijon.”…Që të plotësohet dëshira e zotit dhe urtësia politike, paria – përfaqësuesit e të dy popujve janë pajtuar ta bëjnë këtë marrëveshje”, ndërsa në fund të marrëveshjes nënvizohet me nënshkrim: “Në emër të Shqipërisë dhe të popullit shqiptar Esat Toptani”. Faktet historike dëshmojnë se Esat pashë Toptani në këtë kohë nuk ishte kurrfarë përfaqësuesi i shtetit shqiptar, e as që ishte autorizuar prej ndokujt që të flasë në emër të Shqipërisë, por shihet qartë se ai vet e kishte autorizuar veten jo vetëm të flasë, por edhe të nënshkruajë marrëveshje në emër të Shqipërisë dhe të popullit shqiptar.
Qysh në nenin 5 të marrëveshjes duket sheshazi se qeveria serbe shpreh një farë frike se populli nuk do ta zgjedhë Esat pashën për udhëheqës të vetin, prandaj parashihte që të kandidohen “dy përfaqësues të fiseve më të mëdha dhe nga një i fiseve më të vogla” në mënyrë që të përqahen forcat e brendshme, për të fituar Esati i cili ishte pajtuar plotësisht me kushtet që i kishte shtruar Pashiqi.
Në nenin 7 në emër të “miqësisë së përjetshme…”Toptani dhe Pashiqi “janë dakorduar për doganën e përbashkët, mbrojtjen e përbashkët, përfaqësinë e përbashkët ndaj vendeve tjera si dhe për mjetet e përbashkëta të komunikacionit” dhe këtu duken qartë synimet e qeverisë serbe që Shqipërinë t´ia bashkojë Sërbisë.
Në nenin 10 ku thuhet: “Kufiri definitiv midis Serbisë dhe Shqipërisë do të caktohet nga një komision që do të përbëhet nga një numër përfaqësuesish serbë e shqiptarë”, bëhet e dukshme se Serbia nuk i njeh kufijt e Shqipërisë të përcaktuar (edhe ashtu padrejtësisht) në Konferencën e ambasadorëve në Londër në vitin 1913.
Gjatë bisedimeve që janë zhvilluar midis Pashiqit dhe Toptanit, nuk është biseduar vetëm për ato çështje që janë thënë në marrëveshje, por edhe për çështje të tjera me rëndësi politike për qeverinë serbe. Këtë gjë më së miri e sqaron vet Nikollla Pashiqi në një letër dërguar përfaqësuesit serb në Durrës Panta Gavrilloviqit. Në këtë letër, për të cilën Pashiqi porosiste të ruhet si tepër sekrete, shkruante: “Me Esat pashën kemi biseduar edhe në frymën e interesave serbe dhe shqiptare, që e obligojnë Esat pashën të shpëtojë Shqipërinë nga intrigat austriake dhe t´i bindë shqiptarët se duhet të jenë me Serbinë në marrëdhënie të mira miqësore, dhe e dyta, se Shqipëria duhet të pastrohet nga turbulluesit – kundërshtarët e tij që janë nën ndikimin austriak dhe bullgar. Esati e ka pranuar këtë kërkesë dhe ka premtuar se do të veprojë në këtë drejtim, duke u lutur që Serbia t´i japë ndihma morale dhe materiale.“ [55] Madje Pashiqi e porosiste Gavrilloviqin ta përcjellë punën e Esat pashë Toptanit dhe ta lajmërojë lidhur me aktivitetin e tij, pasi që Esati, shkruante Pashiqi aty, nuk gëzon besim të përgjithshëm të shqiptarët. [56]

Kthimi i Esat Pashë Toptanit në Shqipëri ( shtator 1914 )

Esat Pasha pasi kishte nënshkruar marëveshjen në Nish me kryeministrin serb Nikolla Pashiq më 18 shtator është nisur për në Shqipëri. Gjatë udhëtimit, në kufi afër Dibrës Esat Toptanit ju bashkuan rreth 4 mijë mercenarë të armatosur të cilët prej kohësh i financonte Serbia.
Esati u zemërua tepër nga kjo përgjigje, dha urdhër menjëherë të përgatitej fuqia e të vazhdonte rrugën. Por Zogu i tha menjëherë: “Pas zakonit të shqiptarit, pasi kalove nga trojet tona, duhet të pishë kafen, prandaj sonte shkojmë në Burgajet”. Esati shkoi në burgajet, ku Zogu të gjithë fuqinë e tij e mbajti me shpenzimet e veta. Esati prapë u mundua ta bindë Zogun për të marrë pjesë, por ai e refuzoi kategorikisht. Xhelal Zogu mblodhi 1000 matjanë dhe u bashkua me Esatin, por asnjë nga krerët e Matit nuk e kishte me vete. Shkuan në patin tek Çelajt dhe prej andej tek pazari i Urës për drekë. Këtu Mersin e Shaqir Dema ngrehin një pritë për ta vrarë, por daja i tyre Sheh Lula i Zerqanit e kuptoi komplotin e, si nipa të tij që i kishte, i përzuri nga prita. Esati erdhi në katundin Selitë e Keqe të malësisë së Tiranës. Të nesërmen marshoi mbi Tiranë dhe nga Shkalla e Tujanit zuri Qafën e Priskës, malin e Dajtit dhe malin e Shkallës. Pasi pushka filloi nga të gjitha anët ky, hipur kalit e përpara 500 vetave të zgjedhur, u nis drejt Shkallës. Në Grykë të Shkallës ndodhej me 500-600 veta Abdi Feza nga Bastari i Tiranës për ta kundërshtuar Esatin. Por ky, në vend që ta kundërshtonte nga frika i ra ndër këmbë dhe i uroi mirëseardhjen. Esati, duke e vënë përpara kalit me fuqinë e tij u fut në Tiranë pa pushkë. Krerët e Ehli Kijamit u arratisën.
Esati në Tiranë qëndroi tri ditë. Fuqinë e mbajti me shpenzimet e veta dhe vullnetarët, pasi u pagoi një rrogë, i drejtoi drejt Durrësit. Fuqia e tij, tek hani i Man Picarit, u ndesh me një fuqi të madhe rebele nën komandën e Man Picarit. Këta të fundit u shpartalluan. Pengesa e dytë ishte Shijaku, ku sheh Hamdiu me popullin e Shijakut rezistonte si një fortesë. Esati me dinakërinë e tij të zakonshme, me anë të një delegacioni, mundi ta bindë sheh Hamdinë që të kërkojë bashkëpunimin me Esatin. Kështu edhe Shijaku u kalua pa ndonjë rrezik. Lufta e fundit dhe më e ashpër u bë në Rushbull, ku populli i Shijakut dhe i Kavajës luftoi heroikisht, si dhe dibranët nga ana tjetër të cilët lanë 86 të vrarë që më në fund të hynë në Durrës, më 3 (5) tetor 1914. Krerët e Ehli Kijamit, përveç sheh Hamdiut, Mustafa Ndroqit dhe Hoxhë Leçinit, mbetën të arratisur. Esati menjëherë zgjodhi dhe mblodhi një senat, prej krerëve që dëshiroi ai vetë, në shtëpinë e Bumçit, dhe me kërcënimin e fuqive dibrane që i futi në Pallatin e Asamblesë, i detyroi ta zgjidhnin kryetar të Qeverisë së Shqipërisë së Mesme dhe komandant të përgjithshëm të ushtrisë. Esati i shpalli menjëherë luftë Austrisë. Formoi një qeveri të përbërë prej drejtorëve të përgjithshëm: vetë kryeministër dhe komandant i përgjithshëm, për Punë të Jashtme Shahin Dinon, për Financa Nexhat Libohovën; të Brendshëm Faik Kodrën (dibran) dhe komandant të ushtrisë Isuf bej Dibrën. Formoi menjëherë gjyqin politik me kryetar Xhelal Zogun, prokuror Ilia Llavdën (durrësak) dhe me hetues Hysen Myshqetan. [58]

Si u ndihmua Esat Pasha nga qeveria e Serbisë?

Vetë emrimi dhe marrja e pushtetit në këtë mënyrë nga Esat pasha i dha hov lëvizjes antifeudale të masave fshatare, dhe kjo gjendje e frikësoj atë, sepse akoma nuk i kishte forcuar pozitat e veta. Për ta përballuar këtë situatë, Esat Pasha e thirri udhëheqësin e kryengritjes Qamil Haxhi Fejzën, gjoja për të biseduar dhe e burgosi. [59] Ky veprim pefid edhe më shumë e acaroi gjendjen dhe kështu u përhap me shpejtësi lëvizja antiesadiste në Shqipërinë e Mesme. Lëvizja antiesadiste u nxit edhe nga propaganda fetare muslimane e cila Esat pashën e paraqiste si aleat të shteteve krishtere dhe armik të botës muslimane. [60] Forcat antiesadiste e ngushtonin rrethin kundër Esatit, dhe më 23 nëntor filloi sulmi i armatosur kundër tij. Kryengritësit i dogjën kullat e Esatit në çiflikun e Laprakës dhe shtëpitë e tij në Tiranë. Brenda pak ditëve pushteti administrativ dhe forcat esadiste u dëbuan nga krahinat e Shqipërisë së Mesme me përjashtim të Durrësit ku kishte përkrahjen e mercenarëve. [61] Në këto rrethana Esat pasha iu drejtua qeverisë serbe me kërkesë që të intervenojë me ushtri në Shqipëri, në bazë të nenit 13 të marrëveshjes së 17 shtatorit, ta okupojë Elbasanin e ta ndihmojë në shtypjen e kryengritjes xhonturke.
Pas kësaj kërkese të Esat pashës, Ministria e jashtme serbe harton një qarkore dhe ua dërgon përfaqësive diplomatike të Serbisë ku jepen shpjegime të gjëra lidhur me situatën në Shqipëri, duke konstatuar se Esat pasha mendon se rrugëdalja më e mirë është që ushtria serbe me çfardo preteksti ta okupojë Elbasanin. [62] Toptani iu drejtua konsullit të Serbisë Gavrilloviq në Durrës dhe iu lut, që ta lajmëronte Pashiqin për të nxitur Malin e Zi ta pushtoi Shkodrën, pasi që mendonte se me pushtimin e Shkodrës nga Mali i Zi do të ndërprehet agjitacioni austriak dhe xhontur, kundër tij, në viset veriore. [63] Për t´i arsyetuar operacionet pushtuese në Shqipëri, qeveria serbe me kohë filloi t´i alarmojë Fuqit e Mëdha, se shqiptarët po përgatiten ta sulmojnë kufirin e Serbisë e gjepura tjera propagandistike. Përfaqësuesi diplomatik i Serbisë, Boshkoviq nga Londra në një telegram të dt. 18.XII.1914 shkruante se ambasadori i Frances i ka deklaruar që nëse Serbia sulmohet, qeveria serbe duhet të veprojë dhe pastaj të lajmërojë Fuqitë e Mëdha, se ka ndërmarrë masa për sigurimin e pikave strategjike. z.Boshkoviq lajmëronte se fuqitë e Antantës do ta pranonin këtë arsyetim tonin pa kurrfarë kundërshtimi, prandaj porosiste, nëse kemi mjaft forca ushtarake momenti është i përshtatshëm për t´i realizuar qëllimet. [64] Më 28 dhjetor 1914 Nikolla Pashiçi i njoftonte organet vartëse se po afronte çasti kur do të pushtohej Elbasani, Mati dhe ndoshta vetë Durrësi, kurse më 6 janar 1915 ai urdhëronte komandën eprore të forcave të armatosura të përgatiste “gjithçka që ishte e nevojshme dhe të urdhëronte të pushtoheshin menjëherë të gjitha pozicionet e zëna më parë në Shqipëri (pikat strategjike), ato të cilat kemi qenë të detyruar t´i lëshonim në kohën e vet nën shtytjen e kërcënimeve të Austrisë. Ky pushtim do të ishte mirë të kryhet me sa më pak viktima dhe gjak”. [65] Në kërkesën e Esat Toptanit, Qeveria serbe nuk u ngut të dërgojë forca të veta ushtarake në Shqipëri, por përgatiti mercenarë shqiptarë nga viset kufitare që me kohë ishin vënë në shërbim të Beogradit. Me kët veprim qeveria e Pashiqit donte t´i arrijë dy qëllime: ta kursej ushtrinë e vet nga sakrificat dhe e dyta, t´i fusë shqiptarët që të vriten midis tyre dhe mos të kenë fuqi të përbashkët që t´i rezistojnë ushtrisë serbe. [66] Me këtë rast ishin dërguar mëse një mijë mercenarë të armatosur, të kryesuar nga Halit Lleshi dhe Selim Beu. [67] Por kjo ndihmë ishte e pamjaftueshme për Esat pashën. Përfaqësuesi diplomatik i Serbisë në Durrës Gavrilloviq, që tani ishte tërhequr nga Durrësi në Korfus, e lajmëronte qeverinë e vet në Beograd se pozita e Esat pashës është rrezikuar seriozisht, dhe i vetmi shpëtim që ai të mbetet në pushtet është intervenimi ushtarak. Gavrilloviq në telegram shkruante se ”intervenimi ynë me siguri do ta pengonte okupimin e Durrësit dhe Shën Gjinit nga ana e Italisë. [68] Në fillim të janarit 1915, qeveria serbe edhe një herë u drejtohet përfaqësuesve të saj diplomatik, me një qarkore ku pos tjerash thuhet se kryengritja në Shqipërinë e Mesme po merr përmasa shqetësuese, prandaj është e nevojshme “pushtimi i pikave strategjike në Shqipëri”. Këtë “arsyetim” të qeverisë serbe e pranonte Rusia dhe aleatët e saj, por me kusht që kjo mos t´i dobësojë operacionet e Serbisë kundër Austrohungarisë, që po zhvilloheshin ato ditë dimri. Madje qeveria ruse është shprehur që ky okupim mos të bëhet i përkohshëm, por të jetë definitiv. [69] Gjatë kësaj periudhe Esat pasha ka mbajtuar korrespodencë të rregullt si me përfaqësuesit diplomatik të Serbisë ashtu dhe me vetë Nikolla Pashiqin. Esat pasha, duke qenë në situatë të vështirë politike dhe finansiare më 8 mars 1915 i drejtohet me një letër të radhës Nikolla Pashiqit dhe në këtë letër pos tjerash i shkruan: ”Për luftë me forcat fanatike nevojitet forcë ushtarake e për këto nevojiten shpenzime finansiare. Unë tani rreth veti kam 2. 600 dibranë dhe 400 veta nga Shijaku, Kavaja, Tirana etj. Çdo njërit prej tyre duhet paguar mëse 3 napolona në muajt (…) Më se 1. 200 napolona në muaj i paguaj njerëzve në kufij te Dibra. Poashtu paguaj 200 gjindarmë në Malësi të Hasit, Gashit e Krasniqes (…) E dij se Serbia është e angazhuar në luftë me një fuqi të madhe, prandaj ju drejtova Francës, dhe Italisë për ndihma finansiare, por të dyja më refuzuan. Ju lutem që për çdo muaj të më siguroni nga 12. 000 lira, si dhe të mi dërgoni diferencat për muajin fror (shkurt) prej 10. 000 napolonash.” [70] Po në këtë letër në anën tjetër (mbrapa) saj Pashiqi ka shënuar: ”Letra është lexuar në seancën e Ministrisë dhe është vendosur që të hapet kredia edhe për një milion dinarë ndihmë Esat pashës.” Ky shënim i Pashiqit mban datën 20 mars 1915 me nënshkrim të tij. [71]>>>