Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
Sa herë që nis të shkruaj për një temë, qasja ime e parë është gjuha – ajo është themeli mbi të cilin ngrihet mendimi, drita që ndriçon udhën e kuptimit. Fjalori i Gjuhës Shqipe bëhet porta e parë, ku hulumtoj me kujdes çdo term, duke kërkuar në thellësitë e fjalëve esencën e së vërtetës. Sepse fjala nuk është veç një tingull i shkruar, por një pasqyrë ku reflektohet historia, morali dhe pesha e një epoke.
Kur kërkova të përkufizoja termin “krim”, gjuha vetë mu bë dëshmitare e rëndësisë së tij. Sipas Fjalorit të Gjuhës së Sotme Shqipe, “krimi” është një vepër shumë e rëndë, një akt që rrezikon shoqërinë dhe që dënohet ashpër nga ligji. Por më shumë se kaq, është një shkelje e thellë e normave morale dhe njerëzore, një plagë që shoqëria e njeh, e dënon dhe përpiqet ta ndalë.
Dhe ndërsa ky përkufizim shfaqet i ftohtë e racional në fletët e një fjalori, në kujtesën tonë kolektive ai ngjyroset me gjakun e të pafajshmëve, me dhimbjen e heshtur të mijëra familjeve, me kujtimet e djegura të një toke që u përpoqën t’ia zhduknin zërin. Fjala “krim” bëhet një pasqyrë e asaj që përjetoi Kosova, një term që nuk mund të rri e ndarë nga pesha e rëndë e historisë sonë.
Sepse nuk është vetëm një tog tingujsh që ligji e trajton si një shkelje të rëndë – është britma e atyre që nuk mund të flasin më, është loti që s’ka gjetur drejtësi, është dhembja që ende troket në ndërgjegjen botërore. Dhe nëse gjuha është tempulli i një kombi, atëherë fjala “krim” e lidhur me atë që ndodhi në Kosovë bëhet një varg i gdhendur në gur, një përkujtim i pashlyeshëm që na fton të mos harrojmë, të mos heshtim dhe të kërkojmë drejtësi.
Dhe, një ditë (5 shkurt 2025), e dëgjova me vëmendje të përqendruar bisedën e drejtorit të IKKL-së, Z. Atdhe Hetemit, teksa përshkruante përmes valëve televizive të RTK-së, në programin e mëngjesit, një rrugëtim të mundimshëm, por të patjetërsueshëm. Fjala e tij ishte si një dritë që depërton në mjegullën e harresës, një përpjekje për të skalitur në gurin e historisë dëshmitë e një epoke tragjike, ku hija e krimit serb mbi Kosovën ende peshon mbi ndërgjegjen kolektive.
Ndërsa ai rrëfente për punën që po bëhej në institut, për përpjekjet e mbledhjes së fakteve, dokumenteve dhe dëshmive, për të ndriçuar çdo skaj të errët të së kaluarës, një ndjenjë gëzimi dhe shprese më pushtoi. Sepse në atë përkushtim për të nxjerrë në pah të vërtetën, pashë jo vetëm një detyrë institucionale, por një betejë morale, një mision që i jep zë atyre që nuk mund të flasin më, që i jep formë kujtesës sonë kolektive.
Ishte një gëzim i përzier me ndjenjën e përgjegjësisë, sepse çdo hap drejt së vërtetës është edhe një hap drejt drejtësisë. Dhe kur një komb ecën përpara, jo duke harruar, por duke e mbajtur të gjallë kujtesën, ai bëhet më i fortë, më i qëndrueshëm. Hapat e mëdhenj në grumbullimin e të dhënave për krimet e kryera nga Serbia nuk janë thjesht akte burokratike apo detyra administrative—ato janë dritare nga e kaluara drejt së ardhmes, janë rrënjë të thelluara në tokën e sakrificës sonë, që ushqejnë të drejtën për të kërkuar përgjigje dhe për të mos lejuar që dhimbja të shuhet në heshtje.
Në ato fjalë të thëna me vendosmëri nga drejtori i institutit, ndjeva një ritëm që tingëllon si një zotim: se ne nuk do të ndalemi, se e vërteta do të vijë gjithmonë në sipërfaqe, ashtu si dielli që lind pas çdo nate. E në këtë rrugë, çdo e dhënë, çdo dëshmi, çdo zë që del nga terri i së shkuarës bëhet një gur themeli për një të ardhme më të drejtë, më të ndriçuar dhe më të lirë.
Krimet e Serbisë ndaj Kosovës dhe shqiptarëve nuk janë plagë të kohëve të fundit, nuk janë thjesht një kapitull tragjik i viteve 1998-1999. Ato janë rrënjë të hidhura të një historie të gjatë, një zinxhir dhimbjesh dhe padrejtësish që shtrihet thellë në shekuj. Nuk nisën me një betejë të vetme, as me një luftë të përcaktuar në kufijtë e kohës—filluan atëherë kur hapat e parë të pushtuesit trokitën në tokën tonë, kur hija e tij u shtri mbi fushat e blerta dhe malet tona krenare.
Historia është dëshmitare se Serbia nuk u bë një fqinje e paqtë, por një grabitqar që në heshtje dhe dhunë, me mashtrime e luftëra, filloi të gllabëronte pak nga pak trojet tona. Fillimisht me premtime të rrejshme, me fjalë të mbështjella me mjaltë e helm, më pas me dhunë të hapur, me masakra, me shfarosje e shpërngulje të dhunshme. Si një erozion i vazhdueshëm, që nuk ndalet as nga koha, as nga drejtësia, as nga britmat e atyre që u përpoqën të mbroheshin, toka jonë u çjerr, u përdhos, u ndanë kufij që kurrë nuk ishin të natyrshëm.
Serbia nuk erdhi si mik, nuk erdhi si bashkëjetesë, por si një kthetër që u ngul thellë në trupin e një kombi të lashtë. E rriti pushtetin e saj mbi gjakun e të pafajshmëve, mbi djegiet e shtëpive, mbi fjalët e ndaluara, mbi emrat që u shlyen nga regjistrat e jetës, mbi këngët që u ndaluan të këndoheshin. Dhe kështu, nga brezi në brez, shqiptarët e Kosovës nuk u përballën vetëm me një armik të jashtëm, por edhe me një sistem që i mohonte, i shkelte, i përbuzte.
Nuk ishte vetëm lufta e fundit ajo që dëshmoi mizorinë serbe—ajo ishte veçse kulmimi i një historie të përgjakshme, një vijimësi e një dhimbjeje të trashëguar, një klithmë që ishte shtypur për shumë gjatë. Sepse e vërteta është se krimet nuk filluan as me një dekret, as me një urdhër të vetmuar. Ato u ngjizën me kohën, u kultivuan me etjen për pushtet, u përsëritën në çdo faqe të errët të historisë sonë, që nga dita kur serbi u bë komshi i rrezikshëm, dhe që atëherë, nuk u ndal më së kërkuari atë që kurrë nuk i takonte.
Por toka mban mend. Dhe gjaku nuk tretet në harresë. Kjo histori nuk është një përrallë e vjetër që mund të fshihet nga librat, por një dëshmi që mbetet e gjallë në kujtesën e atyre që e përjetuan, në rrëfimet e atyre që mbijetuan dhe në detyrën e brezave që do të vijnë—të mos lejojnë që historia të përsëritet.
Asnjëherë Serbia nuk e ndjeu peshën e fajit, asnjëherë nuk u ndal për të reflektuar mbi dhimbjen që shkaktoi, mbi jetë të shuar, mbi tokë të përvëluar. Nuk pati turp për krimet e saj, sepse nuk e pa veten në pasqyrën e së vërtetës. Në vend që të pranonte, të përulej përpara drejtësisë dhe të kërkonte falje, ajo vazhdoi të ecë me të njëjtën arrogancë historike, me të njëjtin mentalitet të ekspansionizmit të egër, me të njëjtën etje për t’u zgjeruar mbi gjakun dhe dhembjen e të tjerëve.
Në vetëdijen e saj të sëmurë, çdo dhunë që kreu nuk ishte krim, por strategji; çdo shkatërrim nuk ishte padrejtësi, por pretendim mbi atë që nuk i përkiste. Mentaliteti i saj kriminal nuk e njohu asnjëherë kufirin mes të ligjshmes dhe të paligjshmes, sepse për të, ligji nuk ishte një masë drejtësie, por një vegël për të mbrojtur gjenocidin e saj. Ajo i ndërtoi mitet e saj mbi gënjeshtra, e mbështolli veten me një histori të falsifikuar, duke besuar se krimi nuk do të kishte as pasojë, as ndëshkim.
Serbia nuk kërkoi falje sepse falja kërkon vetëdije për të keqen, e ajo nuk donte të shihte realitetin. Kërkon një ndërgjegje që dridhet përpara dhembjes që ka shkaktuar, një zemër që ndien peshën e tragjedisë që ka lënë pas. Por Serbia nuk ka njohur kurrë këtë ndjenjë—ajo ka parë vetëm përpara, si një grabitqar që nuk ndalet, që nuk mendon për pasojat, por vetëm për prehën e radhës.
Historia e saj është historia e një shteti që e ka shndërruar dhunën në traditë, gënjeshtrën në politikë dhe mohimin në mburojë. Dhe pikërisht për këtë, për aq kohë sa nuk pranon, për aq kohë sa nuk pendohet, për aq kohë sa nuk e prish tempullin e gënjeshtrave mbi të cilin është ngritur, Serbia mbetet një burg i vetvetes, një shoqëri që jeton në hije, duke u vetëmashtuar se historia mund të rishkruhet sipas oreksit të saj.
Por koha nuk harron. Dhe e vërteta, edhe kur mundohet të shtypet, ngrihet si një zjarr i përhershëm që e djeg çdo përpjekje për ta fshehur. Drejtësia mund të vonohet, por nuk do të mungojë. Dhe derisa ajo ditë të vijë, Serbia do të mbetet e lidhur pas mëkateve të saj, si një hije që nuk mund ta braktisë, një peshë që nuk mund ta lë pas.
A thua krimet e Serbisë kufizohen vetëm në vrasjet e shqiptarëve, në plumbat që morën jetë të pafajshme, në zjarrin që përpiu shtëpitë tona, në rrëmbimin e tokës që na ushqeu brez pas brezi? A mjafton të numërosh kufomat dhe të mbledhësh rrënojat për të kuptuar thellësinë e tragjedisë?
Jo, krimet e Serbisë shtrihen përtej asaj që mund të shihet me sy, përtej asaj që mund të matet me shifra e statistika. Nuk janë vetëm trupat e vrarë, por ëndrrat e shuara, shpresat e tradhtuara, fëmijët e rritur me frikë, të moshuarit që vdiqën me mallin e vendlindjes në zemër, pa mundur ta shohin më kurrë pragun e shtëpisë së tyre. Nuk janë vetëm tokat e uzurpuara, por kujtimet e fëmijërisë që u shkelën bashkë me rrënjët e një populli që u përpoqën ta shkulnin.
Krimi nuk është vetëm dhuna fizike – është edhe rrënimi shpirtëror, tronditja e përhershme e një shoqërie që u detyrua të jetojë mes dhembjes dhe përpjekjes për të mos harruar. Është dëshira e një armiku për ta shndërruar gjuhën tonë në heshtje, për të bërë që historia jonë të shndërrohet në mjegull, për të fshirë emrat e të parëve tanë nga guri i ekzistencës.
Krimi është edhe shkatërrimi i librave që ruanin kujtesën tonë, djegia e shkollave që na mësonin alfabetin e lirisë, ndalimi i këngëve që i këndonin dhembjes dhe krenarisë sonë. Krimi është kur detyrohesh të bëhesh i huaj në tokën tënde, kur pasuria nuk është vetëm ajo që të merret me forcë, por edhe ajo që nuk të lejohet ta gëzosh më. Krimi është kur të bëjnë të dyshosh në vetveten tënde, në identitetin tënd, kur përpiqen të të fshijnë jo vetëm nga realiteti, por edhe nga kujtimet e botës.
Serbia nuk vrau vetëm trupa – ajo u përpoq të vrasë një popull të tërë, jo vetëm fizikisht, por edhe shpirtërisht. U përpoq ta fshijë historinë tonë, ta dobësojë gjuhën tonë, ta trembë kulturën tonë. Por edhe pse shumëçka u dogj, u rrënua, u grabit, një gjë nuk mundi të shkatërronte: shpirtin e një populli që asnjëherë nuk e pranoi heshtjen si fat. Një popull që, sado të plagosur, sado të ndjekur, sado të shpërngulur, kurrë nuk pranoi të bëhej i padukshëm.
Sepse ne jemi këtu. Dhe ne kujtojmë. Dhe kujtesa jonë është dënimi më i madh për ata që menduan se mund të na fshinin nga historia.
Po kush do të mbajë peshën e dënimit për shqiptarët, të cilët kaluan mbi 666 shekuj, 76 vjet e 7 muaj mes mureve të errëta të burgjeve? Kush do të japë llogari për jetët e kalbura në qelitë e lagështa, për dritën e diellit që nuk u pa më kurrë, për fjalët që u ndalën në grykë, për ëndrrat që u thyen para se të merrnin krahë?
A mundet koha të shlyejë atë që është bërë? A mundet drejtësia të rikthejë rininë e humbur të atyre që u plaken pas grilave, ndërsa vitet rrëshqisnin mbi ta si një dëshmi e heshtur e një padrejtësie që nuk pati kurrë fund? Sa lot u derdhën pas dyerve të mbyllura, sa nëna vdiqën duke pritur bijtë e tyre që nuk u kthyen më, sa gra e fëmijë mbetën të gjymtuar nga mungesa, nga mungesa e një zëri që dikur mbushte shtëpitë me jetë?
Burgjet nuk ishin vetëm ndërtesa prej guri – ato ishin varre të hapura, ishin dhoma të errëta ku liria vdiste çdo ditë pak nga pak, ku njeriu tretet, por shpirti i tij nuk dorëzohet. Aty ku torturat nuk ishin vetëm fizike, por ishin edhe përpjekje për ta shuar shpirtin shqiptar, për ta bërë të harronte kush ishte, nga vinte, përse jetonte. Dhe sa prej atyre që u dënuan me kohën e tyre, me rininë e tyre, me jetën e tyre, u bënë flijim për një liri që do të vinte shumë më vonë, për një agim që ata nuk arritën ta shihnin me sytë e tyre?
Dhe tani, pyetja mbetet pezull, si një mallkim që nuk tretet: Kush do të dënohet për këtë? Kush do të mbajë peshën e shekujve të dhimbjes, të rinisë së vjedhur, të fëmijëve që mbetën jetimë pa arsye, të familjeve që u ndanë përgjithmonë? Kush do të përgjigjet për një krim që nuk matet vetëm me vdekje, por me jetën e copëtuar të atyre që mbijetuan?
