Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
Ka më shumë se dy dekada që diskutohet data e çlirimit të Shqipërisë, një diskutim krejt i panevojshëm, pasi ajo dihej nga shqiptarët dhe qe kremtuar për vite të tëra në këtë vend; ajo nuk kishte mbetur që të saktësohej e të mësohej pas gjysmë shekulli nga përfundimi i Luftës. Ndryshimi qe iu bë datës së çlirimit në vitin 1993, me një vendim politik parlamenti, ishte një veprim i padenjë, një precedent i pa njohur në historinë tonë dhe te vendeve të qytetëruara, si i tillë ai u prit me mosaprovim e shqetësim në opinionin publik. Çlirimi i Shkodrës, qytetit të fundit që mbahej nën kontrollin e forcave gjermane, ka qenë padyshim ndër aktet e mëdha historike, ndër arritjet më të shënuara të Luftës NAÇL, që ka kërkuar angazhimin maksimal, me ditë të tëra, të njësive partizane të UNCSH-së dhe të njësiteve guerile, që, siç dëshmon dokumentacioni i kohës, ishin shumë aktive brenda në qytet dhe kishin gjithë mbështetjen e duhur nga popullit i Shkodrës. Çlirimi i qytetit dhe përfundimi i çlirimit të plotë të vendit është arritur me gjak e me sakrifica të shumta të luftëtarëve partizanë dhe qytetarëve të Shkodrës. Nganjëherë në shtyp, kur bëhet fjalë për këtë ngjarje, përdoret një formulim i thjeshtë, që të duket sikur e thjeshtëzon problemin, thjeshtëzon ngjarjen: “ikën gjermanët dhe në qytet hynë partizanët”. Po, përse ikën? Dhe s`i ikën gjermanët? Kjo ka rëndësi të shpjegohet. Vërtetë, Gjermania ishte drejt kapitullimit, për rrjedhojë dhe qëndrimi këtu i trupave te saj i kishte ditët e numëruara, por komanda gjermane dhe repartet e saj, që arrinin në rreth katër mijë trupa, ende nuk qenë ndërgjegjësuar, ende nuk ishin të gatshëm të lëshonin qytetin dhe vendin.
Për këtë arsye, Shkodra dhe rrethinat, sidomos në javën e fundit të qëndrimit të trupave gjermane do përjetonin një situatë nga më të rëndat, por dhe më heroiket, në të gjithë vitet e Luftës. Aty qenë grumbulluar repartet naziste të korpusit 21, që në bazë të urdhrit të Komandës së Vermahtit duhet të mbanin të pushtuar medoemos qytetin, deri sa të largohej edhe ushtari i fundit gjerman. Në Shkodër qe grumbulluar gjithashtu thuajse i tërë reaksioni shqiptar, që, me ndihmën e gjermanëve, do të përpiqej të largohej nga vendi për t`i shpëtuar goditjes së forcave partizane. Nga ana tjetër, Komanda e Përgjithshme dhe Shtabi i Përgjithshëm urdhëruan repartet partizane që çliruan Kukësin, Pukën e Lezhën, që të lëviznin me shpejtësi drejt Shkodrës dhe t`u bashkoheshin forcave që zhvillonin luftime aty. Për rrjedhojë në Shkodër, në prag të çlirimit, kishte një përqëndrim të madh forcash, nga të dy palët; repartet naziste e kolaboracioniste, nga njëra anë, të cilëve, siç theksonte një trakt i qarkorit të PKSH, i datës 28 nëntor, “ju vjen festja vërdallë dhe nuk dinë nga t’ia mbajnë” dhe, nga ana tjetër, njësite partizane të UNCSHsë, që kishin rrethuar nga të gjitha anët Shkodrën e godisnin pa ndërprerjeje armikun. Konfrontimi ishte shumëplanësh, reprezaljet, masakrat dhe terrori nazist kishin arritur kulmin. Këto zhvillime i çorën maskën demagogjisë së okupatorit, por dhe angazhimit të kolaboracionisteve shqiptare, që gjatë gjithë kohës së qëndrimit të trupave gjermane në Shqipëri, nuk pushuan së propaganduari se Gjermania hitleriane ishte një aleate dhe mike e Shqipërisë dhe e shqiptarëve. Se sa për zemër e kishin nazistet Shqipërinë e tregonte me se fundi dhe plani për hedhjen në erë të qytetit, qe për pak desh te kthehej në një katastrofë të vërtetë për Shkodrën dhe banoret e saj. Me qëllim që të pengonin e te vështirësonin hyrjen e forcave partizane në qytet, natën e 28-29 nëntorit gjermanët hodhën në erë Urën e Bahçallëkut dhe Urën e Bunës, e krahas kësaj bënë dhe minimin e qytetit, për ta hedhur atë në erë. Fatmirësisht, ky plan kriminal dështoi në saj të ndërhyrjes së shpejtë e të guximshme të dy ushtareve italiane që kishin asistuar gjatw minimit, të cilët arritën të këputnin fijet ndezëse, të bëjnë çminimin dhe të evitojnë një katastrofë të vërtetë për Shkodrën, veprim ky që u kushtoi atyre jetën. Ndërkohë, me gjithë pengesat e vështirësitë forcat partizane kishin filluar të hynin në periferi të qytetit, duke ngushtuar darën e rrethimit të trupave gjermane.
Në një situatë të tillë, kritike e të pa shpresë, Komanda Gjermane mori vendim që repartet naziste te largoheshin nga Shkodra, pa zbardhur ende dita, me qëllim që të shpëtohet çfarë mund të shpëtohej dhe largimi të bëhej me sa me pak dëme. Në këtë mënyrw, pasi terrorizuan qytetin dhe vranë disa qytetarë të Shkodrës, që po ndiqnin largimin e trupave naziste, në orën 04.00 të mëngjesit të datës 29 nëntor 1944, pa zbardhë ende dita, repartet naziste lënë Shkodrën dhe nisin udhëtimin në rrugën Shkodër-Koplik-Hani Hotit, për të dalë në Malin e Zi. Sipas shënimit të bërë në ditarin e luftës të komandës gjermane, në orën 11.00 trupat naziste mbërrijnë në Koplik. (Shih: “Telegraf”, 1 dhjetor 2006: Behn (oficer me rëndësi në komandën gjermane): “Ja data që u detyruam të lemë Shkodrën”. Pak orë pas largimit të trupave gjermane, rreth orës 7-8, në qytet filluan të hyjnë forcat partizane, të përshëndetura nga mijëra qytetarë të Shkodrës, që kishin lënë shtëpitë dhe kishin dalë të festonin ditën e çlirimit Në orën 10.00, në qendër të qytetit, në sheshin përballë prefekturës, u organizua një miting festiv. Pjesëmarrësve u ka uruar ditën e çlirimit, Irfan Çelkupa, kuadër drejtues i njësive partizane që morën pjesë në luftimet për çlirimin e Shkodrës.
Data e çlirimit në traktet e vitit 1944
Në traktet e 28 nëntorit bëhet e qartë se Shkodra ishte në prag të çlirimit, por ende s’qe çliruar. Në traktin e Komitetit Qarkor, pasi përshkruhet situata politike që sundonte në qark, thuhet shprehimisht se “Kjo dëshmon se sa e ka urrejt populli i qarkut tonë okupatorin e tradhtarin. Dhe kjo na lënë me shpresue se populli i jonë nuk do t`i uli armët deri sa të mos qërojë vendin nga çdo gjurmë nazisti e tradhtarësh, të cilëve u vjen festja vërdallë, sepse nuk dijnë nga t’ja mbajnë. Shkodra kreshnike në këto çaste vendimtare ka më ditë me e diftue veten”. Kurse në Traktin e Këshillit NAÇL të Qarkut, me titull “Drejt Çlirimit”, ndër të tjera thuhet: “Populli i qarkut tone, që është në pragun e çlirimit nuk ka me lejue që të hypin përsëri në fuqi njerëz që janë mësue gjithëmon me e shitë, që kanë pasë ndër xhepat e tyne njëqint flamujë…, por ka me ndihmue që të marrin pushtetin njerëz që kanë dalë nga kjo luftë…”.
Siç shihet, dokumentet e mësipërme, të nxjerrë pikërisht më 28 nëntor, e bëjnë të qartë se Shkodra ndodhej në prag të çlirimit, por ende nuk qe çliruar. Më datën 30 nëntor dolën dy njoftime, njeri me titull “Shkodra u çlirue”, çka bënte me dije që në titull se trupat gjermane qenë larguar dhe Shkodra qe çliruar, për rrjedhoje, tani “mbi Taraboshin historik valon flamuri i lirisë, i lyer me gjakun e partizaneve trima”. Kurse në tjetrin Shtabi i Përgjithshëm, njoftonte se “Shkodra u çlirua nga forcat e Ushtrisë Nacional-çlirimtare që vepronin në veri të vendit, duke i dhënë kështu fund çlirimit të Shqipërisë” (Shih: buletini i Luftës NAÇL, 30 nëntor ‘44). Në rastin e parë bie në sy se ngjarja njoftohej në titull e shoqërohej me vlerësime propagandistike. Në të dytin njoftimi ishte në formë komunikate, konkret, pa propagandë, siç qe praktika e organeve ushtarake. Nga Tirana lajmi u përhap në gjithë vendin. Fadil Paçrami, figurë e njohur e luftës e pas saj, i deleguar për kremtimin e festes së pavarësisë në Vlorë, ka shkuar: “Me 28 nëntor, ditën e shpalljes se pavarësisë në ‘12- tën, ditën e flamurit siç quhej, te sheshi në qendër të qytetit u bë një miting i madh. Populli pas 5 vjetëve robëri e festonte i lirë këtë ngjarje. Të nesërmen, më 29 nëntor u çlirua i gjithë vendi. Që kjo – 29 nëntori, dita e çlirimit, që i bashkëngjitej asaj të pavarësisë, 28 nëntorit, e cila u përshëndet e u festua në të gjithë qytetin me të shtëna pushkësh, këngë partizane e patriotike”.
Telegrami nga Amerika
Dy-tri ngjarje të ndodhura në Tiranë, në datat 28 dhe 29 nëntor, ndihmojnë që të sqarohet më tej kjo çështje. Së pari, është telegrami i urimit që sekretari amerikan i shtetit E. Stettinius i drejton më 28 nëntor popullit shqiptar me rastin e përvjetorit të pavarësisë. Në telegram, pasi përcillen përshëndetjet e rastit për festën e pavarësisë, ndër të tjera thuhej: “Populli shqiptar i vazhdoi përpjekjet për pesë vjet rresht dhe e shporri sunduesin gjerman nga Shqipëria e Jugut, nga Shqipëria e Mesme dhe nga Tirana, kryeqytet i Shqipërisë. Sot,me rastin e 32 vjetorit të ditës së independencës ata patriotë po luftojnë që të plotësojnë çlirimin e Shqipërisë”.
Nga përmbajtja e telegramit, që, siç thamë, mban datën 28 nëntor 1944, kuptohet se çlirimi ende nuk ishte arritur. Dhe këtë administrata amerikane e dinte mirë, pasi këtu ndodhej një mision ushtarak amerikan, i atashuar pranë Shtabit të Përgjithshëm, që mbante lidhje të vazhdueshme me drejtues të Shtabit të Përgjithshëm. Misioni informonte rregullisht eprorët dhe qeverinë amerikane për ngjarjet e ndodhura këtu, aq më tepër do ta bënte këtë për një fakt të tillë, për një eveniment të tillë, siç ishte çlirimi i vendit, në se ajo do të kishte ndodhur, pasi një lajm i tillë pritej me interes dhe nga aleatët tanë. Në raste të tilla e për ngjarje të tilla informacioni jepej në çast. Përmbajtja e telegramit tregon qartë se një njoftim të tillë SHBA nuk e kishin, pasi çlirimi i plot i vendit ende s’ishte arritur.
Urdhri i Enver Hoxhës
Po këtë ditë, pra më 28 nëntor, Enver Hoxha, në cilësinë e Komandantit të Përgjithshëm të UNCSH-së u ka drejtuar një urdhër dite efektivave të Ushtrisë Nacional-çlirimtare, në të cilin, pasi u uron festën e pavarësisë dhe i përgëzon për trimërinë e treguar në luftë kundër forcave okupatore, ndër të tjera thekson: “Detyrat që kemi përpara janë të mëdha. Qyteti i Shkodrës ndodhet në duart e okupatorit. Ne duhet ta çlirojmë dhe të mos lëmë asnjë gjerman që të dalë i gjallë nga vendi”. (Shih: Buletini i Luftës Nacionalçlirimtare, nr.52, viti 1944). Të nesërmen, në Tiranë, regjistrohet një fakt me interes për këtë çështje. Në një miting të BRASH-it, të zhvilluar atë ditë, pra më 29 nëntor, rreth orës l4, në sheshin përballë godinës ku sot ndodhet Akademia e Arteve, ndërsa fliste, Nako Spiru, President i BRASH-it, në një çast ndërpret fjalimin dhe merr një letër nga sekretari tij Muhamer Spahiu, i sapo ardhur enkas aty.
Pasi e lexon atë, i mbërthyer nga emocionet, ai u drejtohet pjesëmarrësve: “Shokë, sapo më njofton Shtabi i Përgjithshëm se në mëngjesin e ditës së sotme Shkodra u çlirua. Tani e tërë Shqipëria është e lirë”. Sheshi shpërthen nga brohoritjet e pjesëmarrësve. Ky fakt u pasqyrua të nesërmen, 30 nëntor, në Buletinin e LANC-it të Qarkut të Tiranës ku ndër të tjera, shkruhej: “Një ditë më parë (pra më 29 nëntor), në mitingun e mbajtur afër orës 14 në sheshin e lirisë, erdhi lajmi nga Shtabi i Përgjithshëm se Shkodra u çlirua”. Më poshtë në buletin thuhet: “Dje, (pra me 29 nëntor), populli me anën e Radio Tiranës mësoi se Shkodra u çlirua”. (Buletini i LANC-it te qarkut, 30 nëntor 1944).
Reagimi i Reaksionit
Zhvillimet e kësaj dite i ndiqte, në mënyrën e vet, për interesat e tij dhe reaksioni i grumbulluar në Shkodër. Po të manipulohej me këtë fakt, ai do të reagonte në ato çaste, në ato ditë apo dhe më pas, qoftë dhe kur u ndërrua sistemi e u hap diskutimi mbi këtë çështje. Por, është fakt që një reagim e një përgënjeshtrim të tillë prej tyre nuk pati kurrë, as atëherë dhe as sot. Mos vallë ata kanë dashur që në këtë çështje t`i vijnë në ndihmë pushtetit komunist? Veç dokumenteve, ata që do të hidhnin dritë mbi ngjarjen ishin padyshim qytetarët e Shkodrës, ushtarakët gjermanë e luftëtarët partizanë, protagonistë apo dëshmitarë okulare. Kush ka ndjekur debatet mbi datën e çlirimit, në gjithë këto vite, ka pasur mundësi të shikojë e të lexojë qindra e mijëra faqe, me dokumente e me punime të dhjetëra autorëve, tanë dhe të huaj, të botuara kryesisht në vend, por dhe jashtë; si dhe kujtime, dëshmi, rrëfime nga të tre këta burime, nga qytetarët e Shkodrës, nga ushtarakët gjermanë dhe nga veteranët e luftës, efektivë të brigadave partizane që morën pjesë në luftimet për çlirimin e Shkodrës.
Ndër qytetarët e Shkodrës numërohen me gishtat e dorës ata që janë shprehur se 28 nëntori është dita e çlirimit te qytetit të tyre; ndër ta, për 28 nëntorin, janë shprehur dhe dy miqtë të mij, dy figura të njohura e të respektuara, Sitki Bushati e Zija Shkodra, i pari mjek dhe i dyti historian, pjesëmarrës në Lëvizjen NAÇL dhe anëtarë të Komisionit që hartoi historikun e LANC-it të Qarkut të Shkodrës (Maket), madje i dyti dhe redaktor përgjegjës i vëllimit, në të cilin 29 nëntori është fiksuar si data e çlirimit të Shkodrës. Tani ata po ndryshonin mendim mbi këtë çështje, një e drejtë e tyre, por që gjithsesi nuk do të kishte ndonjë ndikim në radhët e bashkëqytetare të tyre, veterane, intelektuale apo dhe njerëz të thjeshte, dëshmitarë okularë të kësaj ngjarje, që janë shprehur me dhjetëra herë, me gojë dhe me shkrim, me kurajë te admirueshme, se Shkodra, qyteti i tyre, është çliruar në mëngjesin e datës 29 nëntor.
Shkodra, “dëshmitari” kyç
Njohja e 29 nëntorit si data e çlirimit të Shqipërisë nuk ka qenë një çështje e ngatërruar apo e diskutuar. Ajo nisi të ngatërrohej e manipulohej vetëm pas ndërrimit të sistemit, sidomos pas ardhjes në pushtet të PD-së. Atëherë nisi dhe zhurma për këtë çështje, nisën pretendimet, ndërhyrjet e manipulimet e politikës, që kërkonte të arrinte disa përfitime të çastit në kurriz të historisë. Deri në këto çaste çdo gjë ishte e qartë, pasi askush s’kishte qenë i interesuar që kjo datë të manipulohej; po edhe sikur të doje ishte e pamundur të bëhej. Çlirimi i Shkodrës nuk kishte qenë rrjedhojë e një puçi ushtarak të fshehtë, që barte në vetvete enigma e mistere, të cilat tani duheshin zbardhur e sqaruar, por produkt i një lufte të hapur, jo disa orësh, por me ditë të tëra, një lufte që ndiqej me gjak të ngrirë nga qytetarët e Shkodrës, por me interes të jashtëzakonshëm dhe nga institucionet e vendit dhe të huaja, që vepronin në Shkodër.
Kësisoj, njohja e 29 nëntorit si dita e çlirimit nuk u bë se kështu donin rrethanat e kohës dhe s’u vendos arbitrarisht, pa pasur një bazë reale. Njoftimet e para mbi largimin e trupave gjermane e çlirimin e Shkodrës, fillimisht u dhanë nga vendi ku ndodhi ngjarja, pra nga Shkodra; nga kanale e organizma zyrtare e të besueshme, Komiteti Qarkor i PKSH e Këshilli NAÇL i Qarkut, si dhe nga Komandat e reparteve partizane që çliruan Shkodrën, nga komunikatat e nga njoftimet e tyre. Nga dokumentet e kohës, që bëjnë fjale mbi këtë ngjarje, të cilat ndodhen të depozituara në arkivin e shtetit, duhen veçuar 3-4 prej tyre, pasi ato kanë një rëndësi të posaçme për sqarimin e kësaj çështje. Janë dy trakte të nxjerra më 28 nëntor, njëri nga Komiteti Qarkor i PKSH për Shkodrën dhe tjetri nga Këshilli NAÇL i Qarkut. Pas dy ditësh, u shtohet “Njoftimi” me titull “Shkodra u çlirua”, që doli më 30 nëntor dhe krahas tij dhe një njoftim i posaçëm i Shtabit të Përgjithshëm që lajmëronte çlirimin e Shkodrës dhe të krejt vendit. (Shih: Buletini i Luftës NAÇL, 30 nëntor ‘44). (Shekulli)
