Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
Termi “jashtëqitje” i vishet shkrimtarit, Ismail Kadare. Disa besojnë se i ka trajtuar si jashtëqitje shqiptarët të cilët përpiqeshin ta linin vendin e tyre për një jetë më të mirë. Të tjerët, i besojnë atij kur thotë se nuk ka qenë ashtu.
Sidoqoftë, shkrimtari, nuk e mohon (as nuk e pohon) faktin se i konsideron si jashtëqitje të gjithë ata (qofshin të huaj apo shqiptarë) të cilët ia veshin Kanunin mentalitetit shqiptar. Njëherit, nuk e mohon as nuk e pohon faktin se Kanuni, i cili (ende) merret si pretekst për të mos i lejuar fëmijët e pafajshëm të shkojnë në shkollë, është jashtëqitje ose… diçka që duhet qitur jashtë.
Në bisedën tonë, që në fillim, e pyeta se si t’i drejtohem: Shoku Kadare, Zoti Kadare, i Madhi Kadare…. Ai më ftoi ta quaja “Mali”, shkurtesa e emrit, Ismail, me qëllim që të jemi sa më afër njeri tjetrit. Kështu filloi intervista jonë në mënyrë spontane. Meqë Mali ishte pak i dehur dhe i magjepsur nga vetëdija e tij e pastërt dhe nga lumturia, sinqeriteti i dilte nga të gjitha vrimat: nga goja, nga sytë, nga hunda, nga veshët…
***
MALI: Afrimi me popullin tim më ka munguar që kur është bërë plani të bëhem i madh. Fjala “mali” në serbisht e ka kuptimin “i vogël”. Kjo gjë nuk më pengon fare sepse për serbë kam qenë, jam dhe do të jem i vogël. Por, kur ti më quan “Mali”, mendo në shqip, të lutem. E ke parasysh fjalën “zakon”? Ajo është fjalë serbe e cila në shqip përkthehet “ligj”. Fjala zakon, për shembull, duhet të hiqet nga fjalori shqiptar me qëllim që të mbretërojë ligi. Jashtë kjo fjalë!… Jashtëqitje!
DIJA: O Mali, meqë jemi tek emri, po besove se të ndihmon për marrjen e çmimit Nobel, a do e ndërroje emrin, siç bëjnë disa shkrimtarë?
MALI: Si jo? U futa një ditë, tërë ditën e lume, në kërkim të emrave të njerëzve që kanë arritur sukses në përmasa botërore. Atë ditë, lexova në një gazetë se femra më e bukur në botë qe kualifikuar, Ornella Mutti. Ndodhi një fenomen i pashpjegueshëm në kokën time dhe vendosa të mos e ndërroj emrin.
DIJA: Ata që të krijuan, donin ndoshta që ti ta nënvizosh Kanunin si pjesë të kulturës shqiptare me emrin tënd për arsye strategjike. Me çmimin Nobel vetëm të kanë gënjyer. Nuk duan serbët as rusët që ti ta marrësh çmimin Nobel. Çka mendon ti, Mali?
MALI: Eh, eh! Atë thuaje! Më bënë të madh për ta nënvizuar faktin se plani i tyre makiavelik me emrin e kodit “Kanuni i Lekë Dukagjinit” i përket kulturës dhe mentalitetit shqiptar. Atëherë koha nuk punonte për shqiptarët. Fatkeqësisht për mua, tani shanset që të marr çmimin Nobel janë të vogla. Nuk ka kush më interes të investojë në mua.
DIJA: Ooo Mali im i gjorë, mos u mërzit! Do ta marrësh çmimin Nobel. Vetëm duhet të punojë dikush në krijimin e imazhit tënd, i cili do të futet në kornizat dhe në misionin e këtij çmimi. Nuk i ha Komiteti për ndarjen e këtij çmimi nënvizimet tuaja se vrasja me paramendim i takon një kulture, se shitja e grave i takon një kulture, se shtëpia nuk është e pronarit por e të huajit për t’i favorizuar apo edhe nxitur hajnat të futen në shtëpinë e tjetrit. Këto gjepura mund t’u pëlqejnë qëllim këqijve serbë por jo komitetit të Nobelit…
MALI: Më fal për ndërprerjen e fjalës, Dije. E keqja ka filluar që me krijimin e imazhit tim. Ata që më fabrikuan dhe më kurdisën u përpoqën të më makiavelizonin duke më sajuar imazhin e një njeriu viril. Më filmuan me disa vajza ruse dhe pastaj Helena, gruaja ime, deklaroi publikisht me shkrim se i kam dhënë një shpullë kur më mori në pyetje (si police) nga xhelozia. Por, fatkeqësisht për mua, me kohë, këto gjëra nuk pinë më ujë. Të shkosh sot me vajza ruse nuk është e nevojshme të mos jesh i rëndomtë. Ta qëllosh gruan…
DIJA. Po tu hodhën në qafë mediet se gruaja jote ka deklaruar publikisht se e ke rrahur ndërsa ti nuk e ke mohuar publikisht këtë gjë (me të njëjtën mjeshtri si në rastin e jashtëqitjes) çka do të thuash? A do ta tregosh të vërtetën?
MALI: Cilën të vërtetë? Do të them se ajo skenë ka qenë një aventurë letrare. Unë jam shkrimtar, gjithçka që them, e them në mënyrë figurative. E them të kundërtën me kuptim të kundërt. A je duke kuptuar gjë tani? … E vërteta është se Helena ma ka dhënë, ajo mua shpullën në fjalë, nga xhelozia. Njeriu qëllon nga xhelozia. Unë nuk isha xheloz se kam qenë me vajzat ruse, ajo ishte xheloze!
DIJA: O Mali! A je i zhgënjyer me faktin se nuk do ta marrësh kurrë çmimin Nobel, apo me të vërtetë beson se i ashtuquajturi Kanuni i Lekë Dukagjinit, nuk ka lidhje fare me Lekë Dukagjinin por është plan makiavelik serb?
MALI: Shiko mirë, moj budallaqe, po të mësoj një gjë shumë të thjeshtë meqë ti nuk di ta analizosh historinë. Lekë Dukagjini mund të ketë jetuar në shekullin e pesëmbëdhjetë. Ndërsa, Kanuni i…. është shkruar (jo mund të jetë shkruar por është shkruar!) në vitet tridhjetë të shekullit njëzet. Më thuaj pse nuk u shkrua Kanuni i …. para se Gjon Marka Gjoni t’i dërgonte kushtetutën e tij Beogradit për njohjen e Republikës së Mirditës, të cilën e shpalli me ndihmën e mikut të tij të ngushtë, Esat Pashë Toptani. Kështu, kushtetuta e Markagjonit dhe njëfarë dokumenti i Toptanit me titull “Pleqëria e Shqipërisë së Mesme” u analizuan nga Akademia e Shkencave të Serbisë dhe u jashtëqit apo doli Kanuni. Por për ta bërë më interesant atë thes me gjepura, serbët ia veshën Lekë Dukagjinit. Këku, Lekë Dukagjini (nëse ka ekzistuar ai njeri me të vërtetë) është krejt i pafajshëm.
DIJA: Mali, pajtohem me Markagjonin. Mjafton të lexohet Kanuni dhe del ajo që thua. Por e kam një bemol: Ku e gjen ti prezencën e Toptanit në Kanun?
MALI: Tani më kruhet dora të ta jap një shpullë! Njeriu nuk lexon me sy por me mend. Si nuk e sheh ti prezencën e Esat Pashë Toptanit në Kanun? Është groshi prezenca e tij në Kanun. Kurrë! Asnjëherë!, groshi nuk ka qenë monedhë në trojet shqiptare por përmendet, vetëm përmendet!, ajo fjalë në dokumentin e Esat Pashë Toptanit “Pleqëria e Shqipërisë së Mesme”. Bashkë me fjalët “gjak” dhe “vrasje”, fjala “grosh” përdoret më së shumti në Kanun. Fjala “grosh” në shqip e ka kuptimin “fasule” ndërsa në planin e qëllimkëqijve është monedhë. Për shembull, shitja e grave kushton kaq groshë; po e ngjeu kafshatën ai që nuk duhet ta ngjyejë i pari, dënimi është kaq groshë.
DIJA: Kur është fjala për Kanunin, pse e përmend gjenocidin kulturor të të bardhëve ndaj amerindianëve (apo autoktonëve të Amerikës së Veriut) si krahasim?
MALI: Sepse në Kanun pleqëria dhe pleqtë kanë të njëjtin rol mu si tek Amerindianët. Në një shoqëri normale, kur gjykatësi plaket, ai del në pension. Del në pension sepse nuk është më në gjendje të gjykojë! Në një shoqëri jo normale dhe të pushtuar nga njerëzit e këqij, kur plaku analfabet nuk është më në gjendje të gjykojë, ai atëherë, mu atëherë!, kualifikohet si gjykatës. Ja rezultati: Ka sot në trojet shqiptare fëmijë të cilët janë të ngujuar, nën pretekste absurde, dhe nuk mund të përfitojnë nga e drejta e garantuar të shkojnë në shkollë. Ata fëmijë nuk kanë bërë asnjë faj!
DIJA: Bukur fort!…O Mali, meqë jemi tek fëmijët e ngujuar, po besove se të ndihmon për marrjen e çmimit Nobel, a do dilje publikisht kundër gjakmarrje?
MALI: Si jo? I propozova një ditë një plan atij që e bën lidhjen ndërmjet meje dhe Akademisë së Shkencave në Beograd. I thash se do të dal kundër Kanunit publikisht vetëm derisa ta marr çmimin Nobel. Pastaj do e mohoj atë me mjeshtërinë time, të cilën nuk e zotëron askush në botë më mirë se unë për këto raste. Ai akademiku serb m’i tregoi investimet që janë bërë për rrënjosjen e Kanunit tek shqiptarët dhe ma tregoi një rast: “Kishim të bënim me dikë i cili na e rrezikonte planin tonë makiavelik. Në e vramë atë me gjakftohtësinë më të madhe. Pastaj e nxorëm lajmin në media, gjoja se lajmi vinte nga kundërshtarët tanë, se e kishim vrarë ne serbët sepse i dilte në mbrojtje Kanunit, atij monumenti të kulturës shqiptare”. Pas kësaj bisede, ndodhi një fenomen i pashpjegueshëm në kokën time dhe vendosa ta ndërroj mendjen.
DIJA: Vetëm një sqarim të vogël, o miku im Mali, në lidhje me groshin si monedhë. A janë groshi dhe fasulja sinonime?
MALI: Po. Esat pashë Toptani e donte shumë fasulen apo groshin. Gjithmonë thoshte: “Groshi nuk ka të paguar. Më sillni të ha grosh!” E hante aq shumë fasulen saqë, gjatë jashtëqitjes, e tërbonte gjithë Parisin si me zhurmë ashtu edhe me erë të keqe. Sikur ende e dëgjoj zhurmën e tij dhe e ndiej erën e tij të keqe në Paris. Kështu, groshi (apo fasulja) u bë monedhë, në fillim në dokumentin e pleqve të tij budallenj, e pastaj në Kanunin e…. budallenjve.
DIJA: A e ke vizituar ndonjëherë varrin e Esat Pashe Toptanit në varrezat serbe në Paris?
MALI: Po. Kur e vizitova herën e fundit thash me vete: Nuk dua të pushoj pranë tij, për shkak të erës së groshit. Po të mos isha i dehur sonte, nuk do ta thosha këtë gjë. Faleminderit, Dije, që po pi me mua dhe po më jep rastin të rrëfehem. Oh! Oh! Oh! Sa mire qenka kur ke ndërgjegje të çiltër!!!
DIJA: Atëherë, a mund të më thuash si dhe pse serbët e përgatitën planin e tyre makiavelik të kodifikuar me emrin “Kanuni i Lekë Dukagjinit”?
MALI: Kishin plane dhe ambicie pushtuese e kolonizuese, për çka tjetër? Të frymëzuar nga planet e të bardhëve për shkatërrimin e identiteti të Amerindianëve, serbët e përgatiten dokumentin sharllatan në fjalë për dy arsye: E para: Përlyerja apo ndotja e imazhit të shqiptarëve në botë. E dyta: Që të binden vetë shqiptarët se janë ashtu siç i paraqet Kanuni. Kështu, zgjodhën njerëz që gjetën interes në krim me paramendim apo gjakmarrje, siç janë pajtimtarët. Gjithçka që në një shoqëri normale është Ligj, në Kanun është e kundërta dhe se krimineli ka fuqi. Shiko një fyçkël: Sinonimi për fjalën “ligji” është fjala “kod”. Akademia Serbe e shpiku fjalën “dok”që është e kundërta e fjalës “kod” për ta emëruar elementin e “drejtësisë” në Kanun. Nuk e di pse fjala serbe “zakon” u fut si shprehje e drejtësisë paralele dhe e mundi fjalën “dok”. E pashpjegueshme!
DIJA: Mali, më fal për injorancën. Të lutem, mos më qëllo me shpullë si Helenën kur të pyeti se me sa ruse ku shkuar, nëse të bëj një pyetje pak budallaqe: Desha ta di se si replikon ti, me retorikën dhe mjeshtërinë tënde të famshme, kur dikush të thotë se Kanuni… është monument i kulturës shqiptare?
MALI: Ka kultura në botë ku jashtëqitja… e lopës, për shembull, është kulturë. Në fakt, një grumbull i madh i jashtëqitjes së lopës është pasuri apo kulturë në të gjitha kulturat dhe popujt e botës për plehërimin e arave. Pikaso ka thënë se mund të bëhet një skulpturë apo monument gjigant me jashtëqitje… të njerëzve.
DIJA: Por në kontekstin e Kanunit…?
MALI: Po flas në kontekstin e Kanunit… Më thuaj ti mua se si mund t’i përkasë kulturës shqiptare një libërth 106 faqe, ku përrallat konsiderohen si ligje. I huaji qoftë mik apo armik mund të hyjë në shtëpinë time dhe t’më pengojë gjatë shkrimit të romaneve. Jo, jo! Shtëpia ime më përket mua! Këtu nuk kemi vetëm të bëjmë me cenimin e pasurisë por edhe me cenimin e intimitetit.
DIJA: Po shitja e gruas, sipas Kanunit, me groshët e Estat Pashë Toptanit, të pëlqen si koncept biznesi? A i përket kulturës shqiptare një mentalitet i tillë?
MALI: Jo. Unë i kam dy vajza dhe nuk i kam shitur. A jam shqiptar unë? Parapëlqej ta shes veten time tek serbo-rusët. Këtë gjë duhet ta kuptojë mirë komiteti i Nobelit i cili më konsideron si shkrimtar oborri, i programuar dhe i komanduar.
DIJA: Po besa. Si e sheh ti këtë term, këtë koncept?
MALI: Në Kanun, besa është term makabër. Familja e të vrarit i jep 24 orë liri familjes së vrasësit, pastaj familjet vazhdojnë në konflikt gjakmarrjeje me vite. Ajo ka edhe një aspekt tjetër vrasës të ekonomisë: I jep dikujt para hua në besë, po nuk ti ktheu, atëherë ose duhet ta vrasësh….ose t’i harrosh paratë.
DIJA: Ma the se ke dy vajza. Njëra quhet Besiana. Është personalitet publik. Ajo e bart këtë emër pa fajin e saj. Pse i vure këtë emër?
MALI: Nuk ia kam vënë unë atë emër. Ia ka vënë kumbara, ai akademiku serb për të cilin fola më lart. Unë shpresoja se do propozonte një emër si Dragana, Slavica, Milica… Fatkeqësisht, ai ma propozoi këtë emër me qëllim që t’më lidhte sa më ngushtë me Kanunin dhe ta bënte reklamën e një koncepti të Kanunit përmes saj. Më dha zgjidhjen ndërmjet emrit Besa (Besiana) apo Groshe. E zgjodha të parin. A kam bërë mirë?
DIJA: Mirë ke bërë…Vazhdojmë Mali, të lutem, para se të dalë drita dhe të na dalë gjumi…Dihet se Kanuni njihet në botë sidomos për shkak të gjakmarrjes. A janë shqiptarët ashtu siç i paraqet Kanuni në botë.
MALI: Unë jam shprehur (për t’u mbetur besnik atyre që më kanë krijuar si shkrimtar të madh) se gjakmarrja është margaritar i zi i popullit shqiptar. Kërkoj falje! Margaritari, pa marrë parasysh ngjyrën, është vlerë. Gjakmarrja nuk është vlerë njerëzore dhe nuk mund të jetë vlerë shqiptare. A janë shqiptarët njerëz? Gjakmarrja e vret të mirin pse i keqi ka bërë faj. Po e zëmë se vëllai im është i keq, është me të vërtetë i keq!, unë jam i mirë. Tani duhet të më vrasë mua dikush se vëllai im i keq e ka vrarë dikë me qëllim apo pa qëllim? Jo. Unë i kam propozuar parlamentit të Shqipërisë dhe atij të Kosovës të dalim me mocione parlamentare respektive për të nënvizuar faktin se Kanuni i (…) nuk i përket as mentalitetit as kulturës shqiptare. Një gjë e tillë do ta lante imazhin e përlyer të shqiptarëve në botë. E kam bërë këtë propozim për inat të akademikut serb i cili nuk më ndihmon por vetëm më gënjen se do ta marr çmimin Nobel. Askush nuk e di këtë gjë përveç teje, Dije.
DIJA: Sipas asaj që po mësoj prej teje, Mali, Kanuni është i kurdisur si tërësi, me qëllim që të krijojë gjithashtu një mentalitet konfliktual brenda në popull. A e kam mirë këtu?
MALI: Mirë e ke. Njerëzit zihen e vriten për arsye se e ngjyen kafshatën i pari ai të cilit nuk i jep Kanuni të drejtën ta ngjyej kafshatën i pari. Tani, si mund të zhvillohet ekonomikisht një shoqëri me mentalitet konfliktual? Derisa zihen dy persona, ata nuk krijojnë pasuri as për veten e tyre as për shoqërinë.
DIJA: O Mali, ai i cili e ka nënshkruar parathënien e Kanunit është propozuar për Çmimin Nobel për letrërsi. Ti, pastaj, ke qenë i sajuar dhe i kurdisur që, tërë jetën, në veprat tuaja dhe në paraqitjet tuaja publike, ta vësh gjithkund vulën e shkrimtarit të madh duke e nënvizuar Kanunin si tipar të kulturës shqiptare. Edhe ti je propozuar për Çmimin Nobel për letërsi. Si e shpjegon ti këtë koincidencë?
(Këtu Mali ia futi një qeshje të gjatë me lot. E lash të qeshte derisa u ngop. Pastaj, kur pushoi, ia dhashë fjalën):
MALI: Është shumë qesharak rasti i parathënies. Mos i kërvesh buzët por më dëgjo mirë! Kjo histori ka ndodhur pak para lindjes sime por shkrimtari bën kërkime dhe i di të gjitha hollësirat. Ai i cili e ka shkruar parathënien mori një grusht me para nga miqtë tanë të përbashkët. U gëzua shumë, i shkreti. I hyri në qejf të bënte shërbime të tilla edhe kur veriu e ndërroi pak kahen në trojet shqiptare. Në atë kohë, ai letrar i dërgoi një letër Musolinit ku i kërkoi para për ndonjë shkrim eventual të ngjashëm. Kjo letër gjendet sot në biografinë e tij në Wikipedia. Ha,ha, haaaaaa, ha…….!
DIJA: O Mali im i bukur dhe i lulëzuar, a mendon ti se do të dalë së shpejti nga gjiri i popullit shqiptar një shkrimtar i vërtet dhe intelektual i vërtet i cili do ta çrrënjosë Kanunin e … jashtëqitjes nga mentaliteti i shqiptarëve dhe do ta pastrojë imazhin shqiptar në botë në lidhje me të? A do të ishte mirë që ai shkrimtar shqiptar ta marrë Çmimin Nobel për letërsi?
(Papritmas bashkëbiseduesi im u transformua në përbindësh. Më kërcënoi, me gjestet e tij, të më jepte një shpullë. Pastaj mu drejtua me një zë shumë autoritar):
ISMAIL KADARE: Edhe mua më pëlqen groshi, ushqimi i parapëlqyer i Esat Pashë Toptanit. Pushoftë i qetë zoti Toptani në varrezat serbe në Paris! Pa dokumentin e tij dhe të mikut të tij për krijimin e Kanunit, askush nuk do të kishte nevojë të më bëjë të madh dhe të jetoj sonte në Paris si shkrimtar et jo si larës pjatash. Shiko mirë, moj bushtër e ndyrë: Nuk jam Mali por i Madhi, më i Madhi në Botë, Ismail Kadare!
***
Nga replika e fundit, më doli gjumi. E kuptova se kisha qenë në ëndërr. Posa u zgjova mirë, u përpoqa ta shkruaj ëndrrën, ku engjëlli im dhe ai i shkrimtarit Ismail Kadare biseduan së bashku në të mirë të pasardhësve të Perandorisë Ilire.
