Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
(Jokai Mor: “Luani i Janinës” ,roman historik; përktheu nga hungarishtja prof. Ahmet Qeriqi; botoi “Radio Kosova e Lirë”, 2019; 367 faqe)
Kohë më parë doli nga shtypi romani i shkrimtarit të njohur hungarez, Jokai Mor, kushtuar historisë së Ali Pashë Tepelenës, të cilin autori e quan Luan i Janinës, dhe këtë emër i ka dhënë romanit të tij. Ky roman në gjuhën hungareze është botuar në vitin 1854, dhe pas 165 vjetëve nga botimi i origjinalit, na vjen i përkthyer në gjuhën shqipe, falë vullnetit dhe njohurisë së prof. Ahmet Qeriqit, i cili si i burgosur politik që ka qëndruar shumë vjet në burgun e Suboticës, e kishte mësuar gjuhën hungareze, dhe jo vetëm atë, por si njohës i disa gjuhëve, në burg në ndonjë rast kishte “shërbyer” edhe si përkthyes në mes zyrtarëve të burgut dhe të burgosurve të nacionaliteteve të ndryshme. Nga rrëfimet e prof. Ahmetit mësojmë se një ditë në atë burg gardianët e kishin sjellë një kinez, dhe e thërrasin Ahmetin për të përkthyer. Kur ky thotë se nuk e di gjuhën kineze, zyrtari e shanë, duke thënë: “çfarë profesori e përkthyesi je, kur nuk di kinezisht”!
Po të kthehemi te romani “Luani i Janinës”
Pas një hyrje të shkurtër, pa titull, romani është strukturuar në 18 kapituj, ndërsa në fund, në katër faqe ka shpjegimin e fjalëve turke, të cilat i ka përdorur autori në romanin e tij. Në vend të pasthënies, vet përkthyesi ka bërë një vështrim të shkurtër për jetën dhe veprimtarinë e autorit, duke veçuar dy romanet e tij: “Trëndafili i bardhë” dhe “Luani i Janinës”, kushtuar dy personaliteteve të shquara shqiptare: Halil Patronës, udhëheqës të revolucionit të jeniçerëve dhe Ali Pashë Tepelenës, Pashait të Epirit.
Romani “Luani i Janinës” është i zhanrit të romaneve historike, përplot ngjarje e personazhe reale, por si vepër letrare përmban edhe mjaft ngjarje e personazhe të domenit të fantazisë së autorit. Kaptina e parë (fq.11-28), “Humbëtirat në Luginën e Seleukut” është kryekëput fantazi letrare e autorit, ku autori shkruan se Ali Pasha ka shkuar te një shpellë, ku ka komunikuar me një zë prej një qenie të padukshme, e cila i ka profetizuar se çfarë fati e pret, e të cilat janë përmbushur një nga një deri në vdekje! “Ti je njeri i varfër që ke humbur gjithçka që ke pasur, dhe ajo që ke tani nuk është e jotja (…); lavdia jote e madhe po kthehet në mallkim për ty dhe ti je bërë i urryer edhe për ata që mendon se ta duan të mirën”, i kishte thënë zëri misterioz. Kur Aliu e pyet, nëse do të triumfojë një ditë në sarajet e Padishahut në Stamboll, zëri i kishte thënë: “Ti do që qëndrosh atje në një pjatë të argjendit para turmës e cila do t’i gëzohet vdekjes sate; atë ditë ti do të jesh në dy vende në të njëjtën kohë: në Janinë dhe në Stamboll”.
Dy kapituj mbajnë titullin “Emineja” (fq.29-57, dhe 303-315). Është ky emri i bijës së Pashës së Delvinës, të cilën ia kishte dhënë Ali Pashës, për të lidhë miqësi me njeriun më të fortë të kohës. Emineja u bë femra më e preferuar në haremin e Aliut, por kur ajo kishte vërejtur veprimet e tmerrshme të Pashait, që ia kishte prerë kokën të dashurit të saj, bashkë me suliotën e bukur kishin shfrytëzuar një rast për të ikur nga kështjella (“Më mirë të vdesësh në thellësinë e humnerës, sesa të jesh e dënuar për përqafimet e Ali Pashës”, kishte preferuar Emineja). Emineja kishte arritur te Padishahu ta akuzonte Ali Pashain për zullumet që ua kishte bërë suliotëve. Por, se si krijohen rrethanat, Emineja përsëri iu gjet më së afërmi Ali Pashait në momentin e fundit të jetës së tij. E porositur nga Hurshid Pasha, kishte shkuar për ta lutur të dorëzohej, por një tradhti e Mehmed Pashës, guvernator i Moresë shkaktoi dyluftimin, në të cilin Ali Pashai mbeti pa kokë.
“Luani i Janinës” kishte ngritur shumë kështjella, por ajo e Janinës, me arkitekturën dhe luksin, pasurinë dhe haremin që kishte brenda, ishte “Parajsa e kësaj bote”, sa që nuk ia kishte lakminë as nevojën për parajsën qiellore (kapitulli i tretë,fq.59).
Në kapitujt: “Gasko-beu”, “Njerëzit në mes të rrezikut” dhe “Luani në çerdhen e tij” (fq.79; 91;99), flitet për përpjekjet e jeniçerëve, të prirë nga shqiptari Halil Patrona, për rrëzimin e pushtetit të Sulltanit; për luftërat, intrigat, trathtitë, dorëzimet e bijve dhe të ushtarëve të Ali Pashës, sa që prej më se 10 mijë kalorësve që kishte ushtria e tij, i kishin mbetur vetëm 700 kalorës shqiptarë, më besnikë të Ali Pashait. Kur prijësi i ushtrisë turke, Gasko-beu, gjatë një rrethimi të Kështjellës, e kishte thirrur Ali Pashën të dorëzohej, ky i ishte përgjigjur: “Ju keni ardhur në një vend të keq, o beu trim. Kjo tokë është imja dhe gjithëçka është nën të e mbi të, ku po shkelë ti – është imja, këtë si duket ti nuk e paske ditur”! Me një shpërthim të fuqishëm të eksploziveve të parapërgatitura, nën tokë e mbi tokë, ia kishte asgjësuar më se 1/3 e ushtrisë turke, pjesa tjetër kishte marrë arratinë. Nga zemërimi i humbjes, në radhët e ushtrisë turke, e cila përbëhej nga kombe të ndryshme (turq, grekë, shqiptarë …), ishte krijuar përleshje, kaos, vrasje mes vete sa që nuk dihej kush kundër kujt ishte. Ali Pasha po i shikonte nga kulla e tij më e lartë, i gëzuar për betejën e fituar, por i vetëdijshëm se ushtria turke do të kthehej përsëri. Tri ushtri me radhë që i kishte nisur Sulltani, të tria ia kishe asgjësuar Ali Pasha.
Në kapitullin e shtatë: ”Familja shqiptare”, shtjellon situatën sociale të familjes së Ali Tepelenës, regjimin e rreptë të nënës së tij (Hankës), shoqërimin e tij me Behramin, djalin jetim të Halil Patronës, aventurat, jetën e tij plot rreziqe deri në arritjen e gradës së pashait.
Kapitulli vijues (“Pena (magjike) e Sulltan Mahmudit të Dytë” (fq.137), është një përshkrim letrar-artistik interesant i fantazisë së autorit. Ajo penë lëvizte e shkruante vetë, si një dorë e padukshme, duke iu përgjigjur me shkrim çdo pyetje të Sulltanit apo të Sulltaneshës, sa që ishte bërë burim i informimit dhe profetizimit të fatit të tyre.
“Familja çerkeze” e Mulla Kasimit të Kaukazit (kapitulli IX), po ashtu nga fantazia e autorit Mor, shtjellon një ngjarje kur një tregtar grek i mashtron dy fëmijët e çerkezit, i merr në anijen e tij dhe i shet në Stamboll. Ata fëmijë, vëlla e motër (Thomari e Milieva), dikur arrijnë të bëhen njerëzit më të dashur e më të besueshëm të Sulltanit.
“Hakmarrja” është titulli i kapitullit në vazhdim (X; fq.191), në të cilin përshkruhet tmerri i vrasjeve dhe mizorive që kishin bërë grekët mbi turqit, në shenj hakmarrje për një truk që e kishte bërë Ali Pasha, kur 500 grek të marrë peng i kishte hedhur në një bunar dhe i kishte mbuluar me gurë e dhe. Romani vazhdohet me kapitujt tjerë të radhës (XI-XVIII). Kur Ali Pasha kishte marrë lajmin se djemve të tij iu kishin prerë kokat në Stamboll, kishte thënë: “Ky është shpërblimi për tradhtarët e babait e të vendlindjes së tyre”, dhe kishte organizuar festim në kështjellën e tij! Ngjarjet që marrin hov dhe personazhet e atyre ngjarjeve që përshkruhen në vazhdim, janë gjithnjë interesante, sikurse janë kryengritjet e jeniçerëve, lëvizjet për reforma në Perandorinë Osmane, lufta e grekëve për pavarësi, e udhëhequr kryesisht nga personalitete shqiptare, duke shfrytëzuar situatën kur ushtria e Sulltanit ishte e angazhuar në luftë me Ali Pashën, për pushtimin e Janinës, deri te tradhtia dhe dyluftimi me Mehmet Pashën e Moresë, me ç’ rast Ali Pashës i pritet koka. Në kapitullin e fundit të romanit thuhet se vrasja e Ali Pashë Tepelenës dhe eliminimi i kryengritjes së jeniçerëve ishin dy fitoret më të mëdha të Sulltan Mahmudit të Dytë.
Përfundim
Për Ali Pashë Tepelenën kanë shkruar shumë autorë të huaj, e më pak autorë shqiptarë dhe sigurisht se pas personalitetit të Gjergj Kastriotit – Skenderbeut, Ali Pasha është personaliteti tjetër më i shquar në historinë e shqiptarëve. Vlerësimet për këtë personalitet janë të ndryshme, edhe nga autorët shqiptarë edhe ata të huaj, sikurse edhe mënyra e vdekjes së tij është paraqitur në variante të ndryshme. Romani i Jokai Mor-it, është një prurje e re e letërsisë botërore, i përkthyer në gjuhën shqipe nga prof. Ahmet Qeriqi, dhe meriton të njihet nga lexuesit dhe studiuesit tanë.
E veçanta e këtij romani është se është botuar nja 30 vjet pas vdekjes së Ali Pashës, që do të thotë se autori ka pasur mundësi të mbledh informata më të besueshme nga burime të ndryshme për ngjarjet dhe personazhet. Mënyra e vdekjes së Ali Pashait në këtë roman jepet ndryshe nga disa romane tjera; këtu thuhet se Mehmet Pasha, guvernator i Moresë, i ka ardhur për vizitë Ali Pashës, pasi ky i fundit ia kishte dorëzuar Kështjellën ushtrisë së Hurshid Pashës. Në gostinë që i bëhet, Mehmet Pashai tradhtisht provokon dyluftim, me ç ’rast Ali Pashai, që ishte i lodhur dhe i moshuar, mbetet i vdekur, të cilit pastaj i pritet koka dhe dërgohet në Stamboll. Sipas romanit të Jokai Mor-it, personi i vetëm që ishte i pranishëm gjatë atij dyluftimi, ishte ish-gruaja e Ali Pashës, Emineja, e cila e kishte bindur Ali Pashën t’i dorëzohej ultimatumit të Hurshid Pashës, me kushtin e garantuar me fermanin e Sulltanit për t’ia falur jetën. Në romanin e Mor-it, nuk përmendet Vasiliqja, aq shumë e përfolur në romanet dhe shkrimet e autorëve tjerë?! Autori Jokai Mor është i paanshëm në përshkrimin e ngjarjeve dhe të karakterit të Ali Pashait. Ai shkruan për krimet monstruoze por edhe i spikatë aftësitë dhe guximin e Ali Pashës për t’u përballur me Perandorinë më të fortë në botë.
Ambasadori i Francës, Pukvil, i cili e ka njohur nga afër Ali Pashën, ka vlerësuar figurën e Aliut herë me lëvdata e herë me urrejtje, varësisht nga zhvillimi i marrëdhënieve të Pashait me Francën dhe me Anglinë. Dokumentet britanike të botuara deri më tani, e çmojnë lart figurën dhe rolin e Ali Pashës. Ai kishte vu rend e rregull, kishte ndërtuar rrugë e krijuar ekonomi moderne, kishte forcuar e pavarësuar pushtetin sa që e kishte bërë pashallëkun e tij një “perandori të vogël” brenda Perandorisë së madhe Osmane. Shtypi i kohës në Evropë shkruante: ”Perandoria (Osmane) ka dy Sulltanë: një në Stamboll, tjetri në Janinë”. Shkrimtari Viktor Hygo, duke krahasuar Ali Pashën me Napoleon Bonaparten, kishte shkruar: “Ali Pasha dhe Bonaparti, si tigri e luani”. Ndërkaq, Faik Konica, duke kundërshtuar ata që flitnin vetëm për mizoritë e Ali Pashës, shkruante: “Për të njohur mirë jetën dhe punët e Ali Pashës, duhet studiuar nja 10 libra inglisht, nja 5-6 greqisht dhe nja 3-4 frengjisht, të cilat flasin për të…” (“Albania”1902).
Në kohën e Ali Pashë Tepelenës, një pasha tjetër shqiptar, Mehmet Ali Pasha, kishte arritur ta shkëputë Egjiptin nga Perandoria Osmane dhe ta formojë shtetin modern të Egjiptit. Ali Tepelena për këtë kishte thënë: “Lehtë e ka Mehmet Pasha me fellahët e Egjiptit, ndërsa unë këtu i vras 99 shqiptarë, e nuk mund t’ia mbushi kokën (mendjen) të njëqintit”!
Për të dhënë vlerësim objektiv, në kontekst të kohës, të kushteve dhe rrethanave, për figurën dhe punën e Ali Pashë Tepelenës, dhe jo vetëm të tij, duhet të hulumtohen, studiohen dhe analizohen dokumente relevante të kohës, nga burime të ndryshme dhe të shkruhet historia e plotë e atij kolosi, me të gjitha meritat dhe dobësitë që ka pasur, dhe një pjesë të fajeve duhet lënë kohës, ndërsa vlerat dhe meritat t’i atribuohen Ali Tepelenës.
Romani historik i Jokai Mor-it: “Luani i Janinës”, i përkthyer nga prof.Ahmet Qeriqi, nga aspekti letrar është një prurje e mirë se ardhur në letërsinë shqipe, por historia akoma nuk e ka thënë fjalën e vet për atë figurë markante, për të cilën populli i ka thurë këngë lavdie.
Gjuha hungareze thonë se është e vështirë për ta kuptuar e përkthyer, veçse prof. Ahmet Qeriqi ia ka arritur që teksti i romanit të ketë rrjedhë të lehtë të leximit dhe kuptimit. Shkrimtari tjetër hungarez, Moriz Zhigmund, në romanin e tij “Bëhu i mirë deri në vdekje”, edhe vet e pranon se hungarezët janë një popull i veçantë në Europë, gjuhën e të cilëve nuk e kuptojnë të tjerët.”…Këtu jemi në mes të Evropës…dhe nuk kemi popull tjetër në botë që të na kuptojë, që ta kuptojë gjuhën tonë…”, thotë ai.
Biografi e shkurtër e autorit: Jokai Mor (1825 – 1904), është shkrimtari më i njohur në Hungari, me më se një qind vepra të botuara: romane, novela, drama, në mesin e tyre edhe dy romane historike për dy personalitete shqiptare: “Trëndafili i Bardhë” (roman për Halil Patronën, botuar më 1853, e ribotuar me dhjetëra herë dhe i përkthyer në shumë gjuhë të botës, dhe “Luani i Janinës” (roman historik që shtjellon ngjarjet e dy vjetëve të fundit të sundimit dhe jetës së Ali Pashë Tepelenën, botuar më 1854).Të dy këto romane i ka përkthyer në shqip prof. Ahmet Qeriqi.
