Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
Fenomeni i “besës” ndër shqiptarë paraqet vlerat më sublime etike, fetare, dokesore dhe shpirtërore.
Ky fenomen mbart me vete vlerat më të larta morale të shqiptarit, vlera mjaft autentike, me të cilat shqiptarët, sidomos në të kaluarën, dalloheshin nga popujt e tjerë. Besa, si fenomen unikat nuk mund të përkufizohet thjesht si sentiment sublim i mbajtjes së fjalës së dhënë, meqë ekziston dallimi mes fjalës së dhënë lidhur me lidhjen e një kontrate gojore, dhe besës si kategori elementare dhe fundamentale të lidhjes me besë…
Në fjalorin e gjuhës shqipe, fjala “BESË” me të gjitha akuivalentet e saja përfshin 38 fjalë bazike, së bashku me kompozitat e sintagmat e ndryshme të cilat shpjegojnë, sidomos nga aspekti gjuhësor, këtë fenomen të botës shqiptare. Fjala “BESË”, në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe është përkufizuar si “zotim solemn për të vepruar së bashku për një qëllim, fjala e nderit që jepet për të përkrahur dike, ose për t’ u lidhur me të”. Fjala e dhënë për diçka të rëndësishme, fjala e nderit për ta plotësuar me doemos një detyrim që merret përsipër. “Besa e burrit si pesha e gurit”, “Besa e shqiptarit si purteka e arit”.( Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Prishtinë 1981. f. 126-128).
Albanisti më i njohur shqiptar, Dr. Eqrem Çabej pohon se fjala “besë” nga gjuha shqipe ka depërtuar në shumë gjuhë të Ballkanit. Këtë mendim Çabej e mbështet në studimet e albanologëve: G Meyer, Franc Bopp, Dhimitër Kamarda, Brugman e të tjerë. E. Çabej, Studime gjuhësore, Prishtinë 1976.f.62.
Eruditi, kulturologu dhe iluministi i famshëm shqiptar, Sami Frashëri, duke folur për këtë sentiment autentik të racës shqiptare ka nënvizuar: “Besa e shqiptarit është dhe ka qenë kurdoherë e ditur dhe e dëgjuar në gjithë botën. Besën që e jep shqiptari nuk e merr prapë, nuk e prish, por e mbanë derisa të ketë një rektimë shpirti trupin e tij”. (Shqipëria ç’ ka qenë ç’është dhe ç’ do të bëhet. Bukuresht 1899. f.77.).
Iluministi, Sami Frashëri, kishte hetuar këtë element autentik të botës shqiptare dhe e kishte përkufizuar me një vello romantike, iluministe me qëllim të zgjimit të vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, në kohën e përpjekjeve të organizuara gjithëpopullore për t’u liruar nga Perandoria Otomane. Për më tepër, Samiu, kishte shkruar edhe një dramë mbi këtë motiv, duke e paraqitur këtë fenomen në lëvizje, në traditën shqiptare të kohës së tij.
Fenomeni i Besës është shumë i pranishëm në traditën dokesore shqiptare, sidomos në “Kanunin e Lekë Dukagjinit” të cilin, në vitin 1933, At Shtjefën Gjeçovi, pasi e kishte mbledhur dhe sistemuar nga goja e popullit edhe e kishte nxjerrë në dritë. Gjeçovi me këtë rast flet për besën si akt juridik, si normativ i ligjit ekzistues, edhe pse ishte një akt juridik i pashkruar, por që kishte mbijetuar nëpër shekuj me shumë e shumë shembuj. “Besa asht nji vade lirije e sigurimi, qi shpija e të vramit i jep dorasit e shpijarve të tij, tue mos i ndjekë për gjak përkohësisht e deri në vade të caktueme”, kështu e kishte definuar “besën” Shtjefën Gjeçovi në nenin 122 të Ligjit të Lekës. (Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër 1933, f 83.)
Në nenin vijues 123 përshkruhet gjerësisht aplikimi i Besës si normativ rajonal e krahinor i përcaktimit të sanksionuar në marrëveshje gojore mes familjeve, fiseve, krahinave dhe bajraqeve, të cilat nuk e njihnin as e përfillnin sistemin juridik të pushtuesit.
Besa e gjasë dhe e çobanit
Besa, asokohe kishte përjetësuar sistemin alternativ të drejtësisë autentike, e cila aplikohej pavarësisht nga ligji i kohës, nga ligjet e pushtuesit. Zbatimi në jetë i këtij fenomeni njihet me aplikimin e “Besës së gjasë e të çobanit”. Kjo formë e lidhjes me besë zgjeronte hapësirën, rrugën apo rajonin e caktuar në mbretërimin e besës, ku nuk mund të vritej dorasi as të merrej gjaku. Vendi në besë, rruga e caktuar e fshatit në besë, vendi rreth kishës apo xhamisë me besë. Ishte kjo një prirje për të zgjeruar besëlidhjen si fenomen sui generis, që do të zgjerohej në kuptimin e lirisë dhe sigurisë së qarkullimit për njerëzit.
“Po e gjet gja udhtarin, lajmëtarin apo bariun pa dalë prej flamurit të huej ( i përcaktuar si flamur, apo si Rrugë e madhe me besë)…ata ( konsiderohet se) priten në besë të gjasë e të çobanit”. Paragrafi 881.
Përpjekja autentike për të vendosur rend juridik të brendshëm, me norma dhe rregulla të caktuara juridike, të përcaktuara me norma të përshtatshme për vendin kohën dhe hapësirën, lë për të kuptuar jo vetëm përpjekjen për të mbijetuar duke u mbështetur në ligjet autentike, por tërë kjo shpjegon edhe mbizotërimin shumë të vjetër të këtij fenomeni, i cili u përcoll nëpër breza si kodeks i pashkruar, por i interpretuar besnikërisht dhe i trashëguar e i arritur deri në ditë tona.
Besa e gjasë e e çobanit, edhe pse e formuluar thjesht, në një periudhë të caktuar historike, ka një kuptim esencial juridik, që sanksionohet me ndëshkime shumë të ashpra. Zbatues dhe ndëshkues të kësaj besëthyerjeje kanë qenë instancat organizative familjare, fisnore, “kren fisesh e kren’ bajraqesh”, të cilët kanë qenë edhe zbatues të këtyre normave ekzistenciale. Në mungesë të institucioneve autentike shtetërore, shqiptarët asokohe kishin vënë në përdorim ligjet e veta të lidhura mbi parimin e besës.
Ndëshkimi për thyerje të besës ishte tejet i rëndë
Ja si përshkruhet ndëshkimi e gjoba për besëthyerje në paragrafin 881 neni 123 i Kanunit të Lekë Dukagjinit:
Presa në besë të gjasë e të çobanit ka këto ndëshkime e gjobë:
a) -dorasi do t i lajë shpisë së të vramit 22 qese për gjak,
b) -Flamuri i dorasit ( njeriut i cili e ka thyer besën e tillë) i djegë tri kulla dorasit, po s’ pati dorasi tri kulla të veta, do të djegen kulla e dorasit dhe dy të kushërinjve, po s pat kushëri të afërt, do të djegën kullat e kusherive të tjerë ma të largët.
Paragrafi vijues 882. Flamuri i dorasit e sodomë, (e prish tërësisht) pasurinë e dorasit, me bimë e me dhe, me gja e me gjithçka të ketë.
Duke folur për motivet arkaike shqiptare, albanologu i famshëm gjerman Von Hahn ka konstatuar se “tradita shqiptare e lashtësisë i ka ruajtur motivet arkaike shumë më të pastra e më besnike sesa te popujt fqinj”. Fenomeni i besës edhe nga popujt fqinj ka qenë i njohur si fenomen tipik shqiptar. Në frazeologjinë sllave ekzistonte formulimi “dejam ti shiptarsku besu”. Kjo formë e zotimit lë për të kuptuar se edhe fqinjët e kanë njohur rëndësinë e zotimit të fjalës së dhënë, të lidhur mbi parimin e besës, mbi atë që me të drejtë quhej parim fundamental i lidhjes së njeriut për ta mbajtur premtimin, zotimin përmes fjalës së dhënë.
Flijimi, ringjallja dhe rinjohja mbi principet e besës
Në traditën gojore shqiptare, që nga lashtësia kanë arritur tri motive shumë interesante, që lidhen mbi parimin e besës. Janë tri ndër motivet, të cilat në forma të ndryshme paraqiten edhe te popujt e tjerë, por në traditën tonë përshkohen nga fenomeni i besës.
Flijimi në këndin e urës apo të kështjellës, lidhet me besën e vëllait të vogël
Sipas këtij motivi të njohur si “Legjenda e murimit”, në cep të urës apo të kështjellës flijohet gruaja e vëllait të tretë, më të riut, i cili nuk e kishte thyer besën, për dallim nga dy vëllezërit të cilit u kishin treguar grave të tyre, që ditën e caktuar, të mos e sillnin ushqimin për ndërtimtarët, sepse gruaja që do ta sillte edhe do të flijohej në këndin e urës, e cila nuk mbante dot, pa flijuar një qenie, që do të ishte prodhim i besëmbajtjes.
Ringjallja për ta vënë në vend fjalën e dhënë në legjendën e Konstandinit dhe Garentinës, apo Doruntinës
Ringjallja, motiv i mirënjohur biblik dhe kuranor, në traditën gojore shqiptare lidhet me zotimin, fjalën e dhënë. Nuk tretej dot në dhe, edhe me këtë rast vëllai i vogël, i cili për së gjalli i kishte dhënë fjalën mëmës, se motrën e tyre të vetme, Doruntinën, do ta sillte, në të “pame”, në shtëpi, meqë e kishin martuar në një vend të largët. Nëntë vëllezërit vriten në luftë. Nëna verbohet dhe vajton fatin e zi. Ajo sjell në mend fjalët me besë të Konstandinit, i cili nuk e kishte mbajtur besën për së gjalli. Konstandini ringjallet, merr me vete motrën Doruntinë, e dërgon në shtëpi te e ëma që ndodhej buzë vdekjes dhe sërish futet në varr.
Ky motiv është i përhapur edhe te popujt e tjerë të Ballkanit dhe të Evropës. Motivi shqiptar lidhet në një lloj triniteti gjithnjë me fenomenin e besës: flijimi, ringjallja dhe rinjohja.
Besa e kalorësit, apo sendërtimi i besës
Motivi i tretë i trashëgimisë folklorike shqiptare i cili lidhet me fenomenin e besës, është motivi i rinjohjes, një motiv shumë i përhapur edhe në traditën gojore të popujve të tjerë.
Të nesërmen e natës kur ishte martuar, kalorësin e kishin marrë në shërbim të sigurimit të vendit, apo krahinës. Ai kishte kërkuar nga bashkëshortja ta priste nën kurorë për nëntë vjet. Pas nëntë vitesh, ajo mund të martohej. Ishte lidhur besa, natën e parë të martesës…
Duhej vetëm edhe një ditë të kalonin nëntë vite, ndërsa nusja kishte vendosur të priste edhe ditën e fundit. Po atë natë, derisa po përgatiteshin krushk për ta marrë, vjen kalorësi, i cili larohet nga shërbimi me besë se do të kthehet sërish, pasi që duhej të shkonte në afatin e caktuar, për të mbajtur besën që i kishte dhënë të dashurës për ta pritur plot nëntë vjet. Ai rinjihet me gruan, e kthen atë në shtëpi dhe sërish shkon në shërbim.
Ky motiv homerik është i njohur në epopenë “Odiseja” të Homerit, mirëpo në këtë ep të mirë njohur fenomeni nuk lidhet me fjalën e dhënë, por me zemërimin e perëndive kundër Uliksit, i cili kishte shkatërruar Trojën dhe ishte dënuar nga perënditë, të bridhte nëpër dete për 20 vjet, derisa më në fund kthehet në shtëpi te bashkëshortja, e cila e kishte pritur besnikërisht.
Flijimi, ringjalla dhe rinjohja, të cilat në traditën tonë të pasur gojore lidhen me fenomenin e besës, përbëjnë trininë tonë autentike kulturore
Këto tri motive të njohura, të cilat kanë mbijetuar deri në kohën tonë, japin për të kuptuar se ideatorët e “besës” kishin qenë në rrugë të shpikjes së një feje të re moniste, e cila lidhej me mbajtjen e zotimit. Njëlloj feje tokësore që i referohej njeriut të ndërgjegjshëm dhe të vetëdijshëm, për të përmbaruar dhe për t iu përmbajtur principeve rrënjësore të qenies njerëzore, e cila ishte zgjedhur nga Hyji për ta sunduar botën në parime të reciprocitetit e kundër mashtrimit, kundër prishjes së lidhjeve, të cilat për pasojë kanë sjellë sa e sa tragjedi madje edhe me përmasa njerëzore. Ishte Helena greke ajo që theu kurorën, besën e lidhur mes gruas e burrit, dhe ky akt kurorë-besëthyerjeje u bë shkak për luftën dhe shkatërrimin e Trojës. Ishte vetë Eva, sipas Biblës, nëna e parë e njerëzimit, e cila theu besën dhe hëngri mollën e ndaluar, për çka edhe u përzu nga Edeni së bashku me burrin e saj, Adamin. Thyerja e kurorës në trashëgiminë gojore shqiptare është konsideruar si thyerje e besës.
Besëpremja dhe ndëshkimi në traditën gojore dhe dokesore shqiptare
Rëndësia që kishte mbajtja e zotimit dhe premtimit mbi parime të besës në trashëgiminë gojore shqiptare, na bën të kuptojmë sesa fort ishte i lidhur dhe shumë i stisur ky fenomen në të kaluarën.
Për thyerje bese ndëshkimi ishte i pamëshirshëm, madje shumë më i pamëshirshëm sesa për blasfeminë, apo për të liga e noprani të tjera. Ai që thyente besën në vende të caktuara, apo besën që e kishte dhënë si afat lire për gjakësin, ndëshkohej pamëshirshëm nga fisi e nga bajraku. Besëpremi, me tërë familjen nxirrej jashtë vendit ku shtrihej fshati apo fisi, gjëja e gjallë i ktheheshin në gjobë, shtëpia i digjej dhe i nxirrej nga toka guri i shenjtë i kufirit. Ai nuk kishte të drejtë të ngulitej më në kuadër të fisit, apo bajrakut të caktuar sepse kishte prishur besën, nderin e fisit. Besëpremi me familjen zakonisht vendosej në një vend të thellë malor, ose në ndonjë fshat, nëse e pranonin pjesëtarët e fisit tjetër.
Motivet që lidhen me tragjeditë që kanë ndodhur për shkak të prishjes së besës janë të shumta dhe shumë të përhapura në mbamendjen tonë popullore. Për shkak se kishte prerë mikun në besë, motra e Mustës dhe Halilit kishte vrarë burrin dhe birin e vet nga frika se kur të rritej do të vazhdonte rrugën e babait besëprerë. Për prerje të mikut në besë, besëpremësi linçohej në vend publik.
Besa si eksperiment për të përmbaruar një princip universal të mbajtjes së zotimit
Prania e këtij fenomeni në të kaluarën ndër shqiptarë ka qenë një sprovë shumë interesante, e cila mbase edhe është trashëguar nga rrëfimet e besëlidhjes së vjetër, të cilat rrëfime, disa popuj i kanë kuptuar dhe iu kanë përmbajtur me përkushtim, ndërsa disa popuj të tjerë nuk i kanë përfillur ose i kanë përfillur duke vënë interesin e vet mbi fjalën e dhënë dhe duke e prishur atë për interesa personale apo grupore.
Te ne ka qenë dhe është shumë i përhapur konstatimi “Shkau nuk ka besë”, “shkaut nuk i zihet besë”, “shkaut nuk i jepet besa”. Kështu nuk thuhet për grekun, edhe pse dinakëria e grekëve për prishjen e etnosit shqiptar, ka qenë dhe është po aq e shprehur sikur edhe dinakëria dhe yshtja e serbëve. Edhe te grekët ekziston kjo fjalë madje e shqiptuar si “mpesa”, e cila mund të jetë huazuar nga shqipja qoftë si fjalë, qoftë edhe si fenomen i principit të shenjtërisë së fjalës së dhënë, dikur në të kaluarën e largët.
Fanatizmi shqiptar për të përmbaruar principin e mbajtjes së premtimit ka ndeshur ashpër në botën tjetër, e cila nuk ka qenë e gatshme për të rrezikuar interesat e veta për hir të një principi, qoftë ai edhe princip i përmbaruar njerëzor, fetar dhe shumë emancipues.
Besa, duket sikur ka qenë një përpjekje “sizifiane” e shqiptarëve për të ruajtur me fanatizëm principin e zotimit, fjalën e dhënë dhe përfilljen deri në fanatizëm të kontratës së lidhur mbi parime të besës.
Ky fenomen arkaik është i ngjashëm me DHARM-ën budiste.
DHARMA është brumi, apo tharmi.
DHARMA është lidhja së njeriut në principet e fesë budiste. DHARMA, sanskritisht, i përshtatet fjalës “tharm” të gjuhës shqipe, ajo që është krijuar, ligj në kuptimin më të gjerë.
DHARMA për budistët është ekuivalenti kryesor që nënkupton fenë në kuptimin tonë.
DHARMA kodeksi i mirësjelljes.
DHARMASASTRA merret me të gjitha aspektet e jetës.
(Enciklopedia e religjioneve të gjalla f. 164. Beograd 1981.)
Përderisa BUDA ishte shpikësi dhe zbatuesi i DHARM-ës, shqiptarët nuk njohin një individ apo person të caktuar historik apo të imagjinuar, i cili do të ishte themeluesi i Besës, nuk njohin një “BESAI”, sikur ka qenë një BUDAI, që është përhapur përmes ligjit të MANUIT, si MANAVADHARMASASTRA.
Fjalët e Manuit janë të shëndosha si barnat, ndërsa janë kundërhelm për të gjitha sëmundjet. (Ligji i Manuit, Enciklopedia e religjioneve të gjalla, Beograd.f.435.)
Besa, megjithatë nuk është një abstraksion imagjinar, nuk është vetëm një relikt i së kaluarës së dikurshme, meqë në “Kanunin e Lekë Dukagjinit” ajo merr rolin esencial dhe të veçantë në trajtimin e të drejtës penale, pronësore dhe familjare, që i përshtatet në tërësi kuptimit të përgjithshëm të fjalës, DHARMA të sanskritishtes në kuptimin e “tharmit”, të tharmit të brumit nga i cili gatuhet buka, në kuptimin fizik të fjalës në gjuhën shqipe.
THARM, brumë i thartuar i cili shtihet në brumin e bukës që ky të vijë, tërësi organizmash apo këpurdhash shumë të vogla që shkaktojnë thartimin e një lënde organike, që bën të ngjizet diçka.
THARMI thelbi i diçkaje, kryesorja në një gjë, tharm jetësor, tharmi i dashurisë, tharmi i qëllimeve, u mbrujt me tharmin kombëtar.
(Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Prishtinë 1981. f. 2052. )
Afria, si për nga shqiptimi ashtu edhe për nga kuptimi i fjalës Tharm të gjuhës shqipe, në kuptimin fizik si lëndë e caktuar, por edhe në kuptimin shpirtëror, që ka të bëjë me fjalën dharm të sanskritishtes, nuk mund të jetë një koincidencë e rastit, sepse gjuha shqipe ka shumë fjalë të tjera të ngjashme me gjuhën sanskrite, sidomos fjalë që kanë të bëjnë me sferën fetare, dokesore dhe shoqërore.
Disa fjalë të tjera të ngjashme për nga shqiptimi dhe kuptimi. Fjala “MANU” sanskritisht, në gjuhën shqipe do të thotë njeri i cili mendon- mendimtar, mentar.
Manu edhe në kuptimin, njeri, njeriu i parë, njeriu si qenie. ( Enciklopedia e religjioneve të gjalla, Beograd 1981. f. 435 ).
Fjala “GURU” e gjuhës sanskrite ka kuptimin “i rëndë”, ai që është i rëndë, i rëndë si guri. Në kuptimin shpirtëror, i mençur dhe i fortë në bindje si guri. ( Enciklopedia e religjioneve të gjalla, Beograd 1981. f. 223)
Në frazeologjinë shqipe kemi ekuivalentet: “I peshon fjala”. “Burrë 500 dirhem”. “Besa e burrit, pesha e gurit”.
MARA, sansk, vdekja, në shqip mortja ( po aty f. 436).
MINAKSHI, ajo e cila i ka sytë si të peshkut. Në ikonografi ngjyra e arit. Në gjuhën shqipe, lule “menekshe”, bimë baritore zbukuruese me ngjyrë të verdhë të kuqërremtë, që e ka aromën si të vjollcës. ( Po aty. f. 456.)
ARTHA, pasuri, i artë( po aty f. 52)
DANA, e dhana, folja jap, për të dhënë. (po aty, F. 155)
GARUDA, lloj shpendi grabitqar, në Drenicë dëgjohet emri GAUTA, shpend i madh, (po aty, f. 209)
RADHA, radha, por edhe suksesi etj.
Këto dhe fjalë të tjera që kanë të bëjnë me jetën shpirtërore janë me interes të veçantë për studiuesit tanë, meqë ende nuk janë studiuar sa duhet relacionet e gjuhës shqipe me gjuhën sanskrite, edhe pse këtë fenomen afërie e kanë vërejtur albanologët si: Von Hahn, Majer, Çabej e të tjerë. Ahmet Qeriqi
Literatura:
Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Prishtinë 1981
Eqrem Çabej: Studime gjuhësore, Prishtinë, 1976
Sami Frashëri: Shqipëria ç’ ka qenë ç’është dhe ç’ do të bëhet. Bukuresht 1899
Ismail Kadare: Kush e solli Doruntinën? Prishtinë, 1980
Shtjefën Gjeçovi: Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër 1933
Bibla shqip, Ferizaj 1994
Enciklopedia e religjioneve të gjalla, Beograd 1981
Ahmet Qeriqi: Në gjurmim të lashtësisë, Prishtinë, 2002.
