Ahmet Qeriqi: Llajosh Zillahi (1891-1974), njëri ndër shkrimtarët më të njohur në Hungari por edhe në botë

15/02/2022 Kultura

Tema të tjera...

Llajosh Zillahi (Zilahy Lajos) u lind më 27 mars 1891, në Nagysalonta, vdiq në Novi Sad, më 1 dhjetor të vitit 1974). Zillahu është shkrimtar dhe dramaturg i njohur hungarez. Ai është njëri nga prozatorët më të lexuar hungarez të shekullit XX.

Babai i Zillahut, ishte noter, pasardhës i një familjeje të vjetër fisnike. Nëna e tij vinte nga një familje pronarësh tokash trans-danubiane. Babai i tij vdiq në vitin 1905 dhe familja u varfërua. Për të vazhduar shkollimin e tij disa zyrtarë të Nagyszalonta-s iu drejtuan anëtarëve të Komitetit të Qarkut në Bihor për të mbështetur kërkesën për bursë, në Fondacionin Dry. Suksesi i aplikimit e lejoi të përfundonte studimet në shkollën e mesme tetëvjeçare në Maramures dhe më pas të vazhdonte studimet në Fakultetin e Drejtësisë të Universitetit Pázmány Péter, ku mori doktoraturën në drejtësi. Përveç studimeve, ai asistoi edhe si avokat në Nagyszalonta. Në vitin 1914 shpërtheu Lufta e Parë Botërore. Më pas ai u mor ushtar, por në Lemberg u plagos rëndë. Për këtë arsye u demobilizua në vitin 1916.

Pas kësaj, Zillahu ai punoi gazetar për “Magyar Figyelő dhe Déli Hírlap”. Në vitin 1912, tregimi i tij Dashuria e Gjonit u botua në revistën New Times, e ndjekur nga disa nga tregimet dhe poezitë e tij në Epokën e Re midis viteve 1912 1926. Vëllimi i tij i parë i pavarur, i titulluar, Poezi, u botua në vitin 1916, për të cilin Zsolt Beöthy shkroi parathënien. Zillahu u zhvendos në Vjenë, në kohën e Bashkimit Sovjetik dhe qëndroi atje deri në fund të vitit 1919. Gjatë kësaj kohe ai punoi për të botuar një gazetë kundër-revolucionare.

Pas kthimit në Hungari, ai botoi në Budapest dramat e tij: Kau dhe komedi të tjera. Romani i tij i parë, “Pranvera e vdekur” që u botua në vitin 1922 dhe pati një sukses të madh. Më pas u shfaq me disa shfaqje teatrale. Në vitin 1923, pjesa “Kthimi në shtëpi” u shfaq në Teatrin Kombëtar. Në vitin 1924, pjesët teatrale Shine in the Sun u shfaqën në Teatrin Kombëtar. Me këtë të fundit fitoi çmimin Vojnits të Akademisë Hungareze të Shkencave. Në vitin 1925 ai u bë anëtar i Shoqërisë “Kisfaludy”, dhe më vonë anëtar i Shoqërisë Hungareze Mickiewicz, e cila synonte t i përparonte marrëdhëniet polako-hungareze.

Nga viti 1927 punoi për redaksinë e disa gazetave (Budapest News, Est-gazetat, Hungari). Nga viti 1934 deri në vitin 1936 ai ishte redaktor i revistës “Magyarország”.

Nga viti 1930 e këtej pasoi një çmim tjetër, kurora e Corvinit. Pastaj u martua me zonjën, Piroska Bárczy.

Shumë prej veprave të tij u filmuan në vitet 1930. Zillahi më pas themeloi kompaninë e tij të filmit të quajtur Pegasus.

Ai mbështeti politikat e regjimit Horthit, megjithëse ishte i lidhur edhe me shkrimtarët dhe intelektualët që luftonin kundër tij. Në prill 1935, ai organizoi një takim në të cilin u përpoq t’i afronte shkrimtarët popullorë me drejtimin e Gyula Gömbös. Një grumbullim i quajtur Fronti i Ri Intelektual u krijua në fillim të majit për ta bërë këtë, por kjo përpjekje mbeti në nivelin e nismës.

Pas shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore, ai u përball me sistemin ekzistues. Nga viti 1940 deri në vitin 1944, ai ishte pronar dhe redaktor i të përjavshmes “Bridge” me orientim anglo-saksone. Në vitin 1939, me një donacion prej 2 milionë pingu, ai themeloi një fondacion për të rinjtë e talentuar me qëllim krijimin e një Shkolle të Ekselencës. Për shkak të luftës, kjo ide nuk u realizua.

Pas pushtimit gjerman të Hungarisë, shfaqja e tij në Fatornyok u ndalua sepse ishte shumë antinaziste. Për shkak të botëkuptimit të tij, në vitin 1944 ai u fsheh nga Gestapo në pronën e tij, në Károlyi-Fehérvárcsurgó.

Nga viti 1945 e në vazhdim aktiviteti publik u rrit. Ai u bë presidenti i parë i Shoqërisë Kulturore Hungarezo-Sovjetike, dhe kryeredaktor i revistës “Literature and Science”, së bashku me shkrimtarin, Albert Szent-Györgyi.

Kur komunistët morën pushtetin në vitin 1946 deshën ta përdornin kompaninë e tij, e cila fillimisht kishte një mision kulturor, për qëllime propagandistike. Pasi nuk u pajtua me këtë ndërhyrje dha dorëheqjen si kryetar i saj.

Në vitin 1947, ai udhëtoi me familjen e tij për në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, nga ku nuk u kthye një kohë të gjatë, në atdhe. Jetoi duke qenë shumë i nderuar për veprat e tij dhe nuk donte të mbante lidhje me organizatat e djathta të emigrantëve. Pasi u shpërngul jashtë vendit, veprat e tij nuk u luajtën në Hungari për një kohë të gjatë. Në vitin 1957, vetëm veprat e tij të mëparshme e të suksesshme: “Virgjëresha” dhe “shkopi” u shfaqen në skenë

Zillahit iu dha shtetësia amerikane në vitin 1956 dhe përfaqësoi Shtetet e Bashkuara në Klubin Ndërkombëtar PEN. Në emigracion sulmonin edhe nga e djathta e nga e majta. E djathta ekstreme nuk e pëlqeu rolin e Hungarisë pas vitit 1945, e majta nuk e pëlqeu miqësinë me Gyula Gömbösin, në mesin e viteve 1930.

Nga vitet 1950 deri në fund të jetës së tij, ai vizitonte shpesh ish-Jugosllavinë, në Novi Sad dhe zakonisht qëndronte në Hotel Park. Ai e vizitoi Budapestin në vitin 1971, megjithëse ishte i preokupuar me idenë e riatdhesimit, ai mendoi të blinte një shtëpi në linjën Liget në Kanizhën hungareze. Ishte një goditje e rëndë për të dështimi i versionit filmik jugosllavo-spanjolo-amerikan të veprës “Pranvera e vdekur” (1972). Megjithatë, riatdhesimi i tij përfundimtar u pengua. Zillahi vdiq në Sanatoriumin e Mushkërive në Kamanci, afër Novi Sadit. Më vonë u varros në Budapest, në përputhje me testamentin e tij.

…

Veprat e Llajosh Zillahit pasqyrojnë frymën e Hungarisë aristokratike të kohës. Ai me imagjinatën dhe diapazonin e tij krijues arrin të emocionojë lexuesin me përshkrime jashtëzakonisht të gjalla, të gjithanshme e të mahnitshme.

Disa nga romanet e tij janë përkthyer shumë gjuhë të botës, si në anglisht, frëngjisht, italisht, serbisht, bullgarisht, kroatisht, danisht, holandisht, çekisht, estonisht, finlandisht, gjermanisht, italisht, japonisht, polonisht, rumanisht, sllovakisht, spanjisht, suedisht turqisht e në shumë gjuhë të tjera.

Mjerisht, me sa di unë, asnjë vepër e këtij romansieri ndër më të njohurit e letërsisë botërore ende nuk është përkthyer në gjuhën shqipe.

Pjesën më të madhe të Romanit “Ararat”, e pata përkthyer gjatë kohës sa kam qëndruar në burgun e Suboticës e të Novi Sadit, ( 1984-1988) ku edhe e kam mësuar gjuhën hungareze (magjare). Me rastin e lirimit nga burgu, drejtoria në Novi Sad nuk ma lejoi ta merrja me vete përkthimin në gjuhën shqipe, me pretekst se ai më parë duhet të lexohet nga autoritetet e burgut, në mënyrë që të konstatohej se është përkthim, apo ndonjë shkrim i një natyre tjetër. Nuk mu lejuan as disa përkthime e krijime të tjera.

Nga rreth 100 vepra romane, novela, rrëfime, e publikime të ndryshme, romanet më të njohura të Llajosh Zillahut janë:

Pranvera e vdekur

Kur shpirti vdes (1922)

Të burgosurit (1926)

Uji sjell diçka (1928)

Dy të burgosur (1931)

Dezertori (1932)

Hakmarrja e Armëve (1936)

Ararat (1947)

Engjëlli i zemëruar (1953)

Shekulli e Purpurt (1965)