Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
Hyrje
Në vitet 90 të shekullit të kaluar, një kohë kam studiuar fenomenin e “Besës ndër shqiptarë”, madje me një përkushtim aq të fortë sa kisha përhapur edhe mundësinë e idesë për krijimin e një shoqate që do ta ruante dhe do ta zhvillonte më tej këtë fenomen, me qëllim për unifikimin e shqiptarëve nën robërinë jugosllave e serbe. Përpjekjet e mia për t’i dhënë Besës, një dimension madje edhe fetar, unifikues brendakombëtar, ishin përpjekje me qëllim të farkimit të një “Besëlidhje të re” mbarëshqiptare për çlirim dhe bashkim kombëtar. Ishte po ashtu një mundësi veprimi legal, me qëllim për ta fshehur veprimtarinë konkrete në përgatitjen e luftës së armatosur çlirimtare.
Në kohën kur veprimtari de i burgosuri politik, Hydajet Hyseni u zgjodh redaktori i “Bujkut” në vitin 1994 shfrytëzova rastin dhe në të vetmen gazetë të përditshme të vendit, botova në vazhdime tri pjesë të një studimi të gjatë lidhur me Besën, dimensionin historik, dokesor dhe etnokulturor.
Për herë të parë në opinionin shqiptar, kisha botuar edhe një studim krahasues lidhur me disa elemente të përbashkëta kulturore e dokesore mes shqiptarëve dhe hebrenjve. ( Përkime kulturore hebraike-shqiptare). Shkrimet u priten me interes dhe dukej sikur po ia arrija qëllimit. Analizat e vështrimet e mia u botuan gjatë viteve 1994-1997. Pastaj ndodhi lufta e UÇK-së dhe fitorja kundër barbarisë serbe.
Prej asaj kohe e deri sot, në shumë portale, gazeta e mediume elektronike është folur dhe është shkruar mjaft për Besën, jo duke cituar burime origjinale autoriale, po thjesht duke e konsideruar lëndën e botuar në shërbim të publikut, pa përmendur autorin, i cili kishte shkruar dhe kishte botuar disa studime për këtë fenomen shqiptar, “sui generis”. Kam hulumtuar dhe kam zbuluar dhjetëra shkrime të epigoneve të ndryshëm që kanë përvetësuar fjalë, fjali madje edhe pasues të tërë nga shkrimet e mia, pa cituar asnjë burim.
Kjo më ka shtyrë që t’ i kthehen edhe njëherë këtij fenomeni të traditës dokesore shqiptare, duke ribotuar të gjitha studimet origjinale si dhe literaturën e begatë, në të cilën jam bazuar, jo me qëllim të diskreditimit të atyre që janë marrë shkarazi dhe në mënyrë të papërgjegjshme me këtë fenomen, jo të shpikur apo të zbuluar nga unë, por për t’i paraqitur këto studime me korrektësi e përgjegjësi, gjithnjë duke u mbështetur në dokumente dhe të dhëna relevante shkrimore e studimore.
Fenomenit të “Besës” ndër shqiptarë ende nuk i kemi dhënë një përgjigje të mirëfilltë shkencore.
Nuk kemi organizuar një tryezë apo një simpozium shkencor.
Mendoj se këtë fenomen tipik shqiptar, i cili shtrihet në traditën gojore, i prezantuar mjaft mirë në Fjalorin e gjuhës shqipe, në shumë motive të folklorit, në Kanunin e Lekë Dukagjinit, në Besëlidhjet me karakter historik si marrëveshje autentike shqiptare, në të kaluarën, nuk e kemi studiuar në nivelin e duhur, pse jo edhe të domosdoshëm.
Me këtë rast ftoj të gjithë ata studiues që janë marrë dhe merren me këtë fenomen tipik të qenies e traditës shqiptare të bashkëpunojmë me qëllim t’ i shpijmë përpara edhe shkencërisht studimet në këtë segment të shkencës shqiptare.
Besa mbart me vete vlerat më të larta morale të shqiptarit, vlera mjaft autentike, me të cilat, ata, sidomos në të kaluarën, dalloheshin nga popujt e tjerë. Besa, si fenomen unikat nuk mund të përkufizohet thjesht si sentiment sublim i mbajtjes së fjalës së dhënë, meqë ekziston dallimi mes fjalës së dhënë në komunikim të përditshëm, dhe besës si kategori elementare e fondamentale…
Në fjalorin e gjuhës shqipe, fjala “BESË” me të gjitha akuivalentet e saja përfshin 38 fjalë bazike, së bashku me kompozitat e sintagmat e ndryshme të cilat shpjegojnë, sidomos nga aspekti gjuhësor, këtë fenomen të botës shqiptare. Fjala “BESË”, në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe është përkufizuar si “zotim solemn për të vepruar së bashku për një qëllim, fjala e nderit që jepet për të përkrahur dike, ose për t’ u lidhur me të”. Fjala e dhënë për diçka të rëndësishme, fjala e nderit për ta plotësuar me doemos një detyrim që merret përsipër. “Besa e burrit si pesha e gurit”, “Besa e shqiptarit si purteka e arit”.( Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Prishtinë 1981. f. 126-128).
Albanisti më i njohur shqiptar, Dr. Eqrem Çabej pohon se fjala “besë” nga gjuha shqipe ka depërtuar në shumë gjuhë të Ballkanit. Këtë mendim Çabej e mbështet në studimet e albanologëve: Gustav Meyer, Norbert Jokl, Franc Bopp, Dhimitër Kamarda, Brugman e të tjerë. (E. Çabej, Studime gjuhësore, Prishtinë 1976.f.62).
Eruditi, kulturologu dhe iluministi i famshëm shqiptar, Sami Frashëri, duke folur për këtë sentiment autentik të racës shqiptare ka nënvizuar: “Besa e shqiptarit është dhe ka qenë kurdoherë e ditur dhe e dëgjuar në gjithë botën. Besën që e jep shqiptari nuk e merr prapë, nuk e prish, por e mbanë derisa të ketë një rektimë shpirti në trupin e tij”. (Shqipëria ç’ ka qenë ç’është dhe ç’ do të bëhet. Bukuresht 1899. f.77.).
Iluministi, Sami Frashëri, kishte hetuar këtë element autentik të botës shqiptare dhe e kishte përkufizuar me një vello romantike, iluministe me qëllim të zgjimit të vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, në kohën e përpjekjeve të organizuara gjithë popullore për t’u liruar nga Perandoria Otomane. Për më tepër, Samiu, kishte shkruar edhe një dramë mbi këtë motiv, dramën e njohur “Besa” duke e paraqitur këtë fenomen në lëvizje, në traditën shqiptare të kohës së tij.
Fenomeni i Besës është shumë i pranishëm në traditën dokesore shqiptare, sidomos në “Kanunin e Lekë Dukagjinit” të cilin, në vitin 1933, At Shtjefën Gjeçovi, pasi e kishte mbledhur dhe sistemuar nga goja e popullit edhe e kishte nxjerrë në dritë. Gjeçovi me këtë rast flet për besën si akt juridik, si normativ i ligjit ekzistues, edhe pse ishte një akt juridik i pashkruar, por që kishte mbijetuar nëpër shekuj me shumë e shumë shembuj. “Besa asht nji vade lirije e sigurimi, qi shpija e të vramit i jep dorasit e shpijarve të tij, tue mos i ndjekë për gjak përkohësisht e deri në vade të caktueme”, kështu e kishte definuar “besën” Shtjefën Gjeçovi në nenin 122 të Ligjit të Lekës. (Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër 1933, f 83.)
Në nenin vijues 123 përshkruhet gjerësisht aplikimi i Besës si normativ rajonal e krahinor i përcaktimit të sanksionuar në marrëveshje gojore mes familjeve, fiseve, krahinave dhe bajraqeve, të cilat nuk e njihnin as e përfillnin sistemin juridik të pushtuesit.
II. Besa e gjasë dhe e çobanit
Besa, asokohe kishte përjetësuar sistemin alternativ të drejtësisë autentike, e cila aplikohej pavarësisht nga ligji i kohës, nga ligjet e pushtuesit. Zbatimi në jetë i këtij fenomeni njihet me aplikimin e “Besës së gjasë dhe e çobanit”. Kjo formë e lidhjes me besë zgjeronte hapësirën, rrugën apo rajonin e caktuar në mbretërimin e besës, ku nuk mund të vritej dorasi, as të merrej gjaku. Vendi në besë, rruga e caktuar e fshatit në besë, vendi rreth kishës apo xhamisë me besë. Ishte kjo një prirje për të zgjeruar besëlidhjen si fenomen sui generis, që do të zgjerohej në kuptimin e lirisë dhe sigurisë së qarkullimit për njerëzit.
“Po e gjet gja udhtarin, lajmëtarin apo bariun pa dalë prej flamurit të huej ( i përcaktuar si flamur, apo si Rrugë e madhe me besë)…ata ( konsiderohet se) priten në besë të gjasë e të çobanit”. Kanuni…Paragrafi 881.
Përpjekja autentike për të vendosur rend juridik të brendshëm, me norma dhe rregulla të caktuara juridike, të përcaktuara me norma të përshtatshme për vendin kohën dhe hapësirën, lë për të kuptuar jo vetëm përpjekjen për të mbijetuar duke u mbështetur në ligjet autentike, por tërë kjo shpjegon edhe mbizotërimin shumë të vjetër të këtij fenomeni, i cili u përcoll nëpër breza si kodeks i pashkruar, por i interpretuar besnikërisht dhe i trashëguar për të arritur deri në ditë tona.
Besa e gjasë e e çobanit, edhe pse e formuluar thjesht, në një periudhë të caktuar historike, ka një kuptim esencial juridik, që sanksionohet me ndëshkime shumë të ashpra. Zbatues dhe ndëshkues të kësaj besëthyerjeje kanë qenë instancat organizative familjare, fisnore, “kren fisesh e kren’ bajraqesh”, të cilët kanë qenë edhe zbatues të këtyre normave të pashkruara juridike, me vlerë ekzistenciale. Në mungesë të institucioneve autentike shtetërore, shqiptarët asokohe kishin vënë në përdorim ligjet e veta të lidhura mbi parimin e besës.
Ndëshkimi për thyerje të besës ishte akt tejet i rëndë dhe sanksionohej shumë ashpër
Ja si përshkruhet ndëshkimi e gjoba për besëthyerje në paragrafin 881 neni 123 i Kanunit të Lekë Dukagjinit:
Presa në besë të gjasë e të çobanit ka këto ndëshkime e gjobë:
a) -dorasi do t i lajë shpisë së të vramit 22 qese për gjak,
b) -Flamuri i dorasit ( njeriut i cili e ka thyer besën e tillë) i djegë tri kulla dorasit, po s’ pati dorasi tri kulla të veta, do të djegen kulla e dorasit dhe dy të kushërinjve, po s pat kushëri të afërt, do të djegën kullat e kusherive të tjerë ma të largët. Në praktikë, në rast se besë-prishësi nuk kishte fare të afërt, dëmin do ta paguante fisi
Paragrafi vijues 882. Flamuri i dorasit e sodomë, (e prish tërësisht) pasurinë e dorasit, me bimë e me dhe, me gja e me gjithçka të ketë. ( Kanuni i Lekë Dukagjinit, faqe…85)
Duke folur për motivet arkaike shqiptare, albanologu i famshëm gjerman G Johan Von Hahn ka konstatuar se “tradita shqiptare e lashtësisë i ka ruajtur motivet arkaike shumë më të pastra e më besnike sesa te popujt fqinj” . Studime shqiptare…
Fenomeni i besës edhe nga popujt fqinj ka qenë i njohur si fenomen tipik shqiptar. Në frazeologjinë sllave ekzistonte formulimi: “dajem ti shiptarsku besu” “Ta jap besën shqiptare”. Kjo formë e zotimit lë për të kuptuar se edhe fqinjët e kanë njohur rëndësinë e zotimit të fjalës së dhënë, të lidhur mbi parimin e besës, mbi atë që me të drejtë quhej parim fundamental i lidhjes së njeriut për ta mbajtur premtimin, zotimin përmes fjalës së dhënë.
III. Flijimi, ringjallja dhe rinjohja mbi principet e besës
1. Flijimi në këndin e urës apo të kështjellës, lidhet me besën e vëllait të vogël
Sipas këtij motivi të njohur si “Legjenda e murimit”, në cep të urës apo të kështjellës flijohet gruaja e vëllait të tretë, më të riut, i cili nuk e kishte thyer besën, për dallim nga dy vëllezërit, të cilët u kishin treguar grave të tyre, që ditën e caktuar, të mos e sillnin ushqimin për muratorët, sepse gruaja që do ta sillte bukën edhe do të flijohej në këndin e urës, e cila nuk mbante dot, pa flijuar një qenie, që do të ishte prodhim i besë-mbajtjes.
Janë të shumta këngët që edhe sot këndohen sidomos në Veri të Shqipërisë dhe në Kosovës për murosjen e nuses në themelet e kështjellës apo të Urës. Ky motiv, gjithsesi lidhet me flijimin, ashtu sikur del i shënuar edhe në Besëlidhjen e Vjetër, kur profeti Abraham në shenjë nderimi dhe besnikërie për Hyjin merr djalin e vet të vetëm Izakun dhe vendos ta flijojë në altar, në nderim të Hyjit.
Motivin i flijimit në themele kështjellash e urash ndër shqiptarë ka elemente të besimit pagan, por të ndërlidhur me motive analoge kudo te popujt e Ballkanit, Evropës e më gjerë. Për dallim nga motivi homerik i flijimit, Agamemnoni flijon Ifigjeninë, me qëllim për të korrë fitore kundër trojanëve, motivi shqiptar është tokësor dhe ka të bëjë me pushtimin por me njeriun, ndërtimin e kështjellës për t’u ruajtur nga ëushtuesit, apo ndërtimin e Urës, me qëllim komunikimi me njerëzit, fiset, bajraqet.
Përderisa Abrahami biblik e kur’anor flijon, ishte i gatshëm ta flijonte djalin e vetëm për Hyjin, me qëllim besëlidhjeje e përkushtimi ndaj Krijuesit, Komandanti grek Agamemnon, flijon bijën e vet të vetme me qëllim që t’ i mund trojanët, muratorët shqiptarë flijojnë me qëllim ndërtimi e komunikimi. Pavarësisht qëllimit, në themele të kështjellës apo urës martirizohet një femër, nusja e vëllait më të vogël, që është prodhim i Besës së mbajtur.
Derisa tre vëllezër muratorë murosnin tërë ditën dhe gjatë natës u rrëzohen muri ata kërkojnë ta mësojnë shkakun nga një plak i urtë, i cili i bind se themeli i urës kërkon flijim, por jo çdo flijim. Duke qenë se tre vëllezërit ishin të martuar ai i porosit që asnjëri prej tyre të mos u tregojnë nuseve dhe ajo që do të vinte e para për ta sjellë ushqimin për muratorët, të flijohet në themele të Urës, apo të Kështjellës. Dy vëllezërit u tregojnë grave, ndërsa Vëllai i Vogël nuk u i tregon nuses së vet, edhe pse ajo porsa kishte lindur fëmijën e parë.
Në momentin e murimit ajo u drejton një lutje muratorëve që njërin gji t’ ia linin jashtë me qëllim që ta ushqente me qumësht foshnjën…
Murimi në këtë motiv përforcohet me faktin se është prodhim i besës së mbajtur. Besa në këtë rast rezulton me flijim për qëllime të së mirës së përgjithshme, duke u mbështetur në parimin e Kanunit të Lekë Dukagjinit. “E mira e përbashkët i paravithet dëmit të veçantë”. Kanuni…
Ky motiv i mirënjohur i traditës është ruajtur brez pas brezi deri në ditët tona. Deri vonë, në traditën tonë të ndërtimit, sidomos në fshatra, para se të fillonte të hidhej guri i parë në themel, ka qenë traditë të spërkatej muri me gjak viçi, dashi apo kau të prerë, në shenj simbolik, meqë mishi edhe ashtu duhej rezervuar për muratorët e ndërtimtarët.
Është e njohur fraza, “Nuk rri muri pa i ba nji kurban”, pa i bërë një theror.
“Kënga e Rozafatit”, që u kushtohet Kalasë antike ilire të Shkodrës, apo kënga e Urës së Shenjt, janë krejtësisht analoge, në njësinë e veprimit dhe të përmbajtjes.
Me këtë rast po prezantojmë disa fragmente të një kënge e cila është shënuar në rajonin e Malishevës.
Nja tre vllazën, tre t’hasjanë,
konkan çue janë ra n’Gjakovë;
të tret mjeshtër ishin kanë.
Urën e Shejt p’e marojnë.
Nja tri vjet n’to po punojnë;
nja tri vjet n’to kanë punue,
hiç qemer s’po mujnë me i vnue…
Të tre vllaznit shka kanë punue
Ndërmjet veti janë kuvenue:
– Domë m’u nalë ni natë m’e rue,
me pa murin kush asht tuj e rrxue.
…
Një plak i urtë aty ka shkue
– Puna e mbarë,ju tre vllazni!
-puna mbarë s’është tuj na shkue,
-qe tri vjet jem tuj punue,
-qemer urës s’po mujmë me i vnue
…
– N’dashi urën m’e marue,
-ju tre vllazën jeni qillue
-e të tret jeni t’martue;
-nërmjet veti m’u besatue,
grave t’juve mos m’u kallxue
Ci la t’vjen nesër bukën m’e prue,
kurban në temel m’e marue,
….
– Çou ,bre bijë, ti m’u shtërngue,
djemve bukën me jav çue!
Djemt të ura m’u kanë untue,
se kunatat smutë t’kanë qillue
e s’po mujnë bukën m’e çue.
Reja e vogël shka ka marue
Përnjëherë n’kambë na u çue ‘
e mirë njerkës m’i ka kallxue,
– Amanet djalin po ta la!
Edhe halla shka i ka thanë:
– Budallicë, bijë, mos u ban
-Ti shkon e vjen në gjumë e gjanë
– Jo, bre nanë, reja i ka thanë,
-Nji anderr t keqe e kam pa mramë
-Kurban t’urës kanë me m’ba,
-S’ kam me shkelë n’ ket prag ma.
E muer bukën, po t’ fillon.
N’derë t’oborrit kur po shkon
edhe ni herë kthye m’ish kanë,
o ma thirr: – Oj e emja nanë,
amanet ty djalin po ta la.
…
Atëherë vllazit shkak anë punue
Nusen në temel e kanë vënue.
Kanë nisë urën po marojnë,
gjinin e djathtë jashtë ja kanë lanë,
qemer urës po m’i vnojnë.
Qemer urës m’i kanë vnue,
me qat ditë kurrë s asht rrënue.
(Sferkë dhe Llapçevë, Prekorupë)
IV. Ringjallja për ta vënë në vend fjalën e dhënë në legjendën e Konstandinit dhe Garentinës, apo Doruntinës
Ringjallja, motiv i mirënjohur biblik dhe kuranor, në traditën gojore shqiptare lidhet me zotimin, fjalën e dhënë. Nuk tretej dot në dhe, edhe me këtë rast vëllai i vogël, i cili për së gjalli i kishte dhënë fjalën mëmës, se motrën e tyre të vetme, Doruntinën, e cila ishte martuar në një vend shumë të largët do ta sillte, në gjini, në shtëpi, të paktën një herë në vit
Nëntë vëllezërit, në disa variante 11 vëllezërit, vriten në luftë, apo i mbyt mortaja.
Nëna e bijve dhe e bijës së vetme verbohet dhe vajton fatin e zi. Ajo sjell në mend fjalët me besë të Konstandinit, i cili nuk e kishte mbajtur besën për së gjalli. Konstandini ringjallet, merr me vete motrën Doruntinë, e dërgon në shtëpi te e ëma që ndodhej buzë vdekjes dhe sërish futet në varr.
-Konstandin o biri im!
-Ku asht besa që më dhe
-Doruntinën të ma sillje?
-Doruntinën tët motër,
-Besa vdiq bashkë me ty,
-E po kalbet në dhe të zi.
Gjithnjë sipas legjendës, Konstandini ishte ngrehur nga varri kishte udhëtuar ditë të tëra dhe më në fund kishte sjellë motrën në shtëpi
Nëna e habitur pyet:
-Kush të solli bija ime?
-im vëlla Kostandini!
-Cili Kostandin, moj bijë?
-Kostandini im ka vdekur
-bashkë me të njëmbëdhjetë vëllezërit e tjerë.
Dhe si rrinin të dyja,
njëra tek pragu e tjetra në derë,
plasën si qelqi me verë…
( Interpretuar nga ANG. Albanien Network Group)
Ky motiv është i përhapur edhe te popujt e tjerë të Ballkanit dhe të Evropës. Motivi shqiptar lidhet në një lloj triniteti gjithnjë me fenomenin e besës: flijimi, ringjallja dhe rinjohja.
V. Besa e kalorësit, apo sendërtimi i besës
Motivi i tretë i trashëgimisë folklorike shqiptare i cili lidhet me fenomenin e besës, është motivi i rinjohjes, një motiv shumë i përhapur edhe në traditën gojore të popujve të tjerë.
Të nesërmen e natës kur ishte martuar, kalorësin e kishin marrë në shërbim ushtarak të vendit, apo krahinës së caktuar. Ai kishte kërkuar nga bashkëshortja ta priste nën kurorë për nëntë vjet. Pas nëntë vitesh, ajo mund të martohej. Ishte lidhur besa, natën e parë të martesës…
Duhej vetëm edhe një ditë të kalonin nëntë vite, ndërsa nusja kishte vendosur të priste edhe ditën e fundit. ( Sipas një varianti arbëresh, nusja kishte pritur 9 vite e nëntë ditë). Po atë natë, derisa po përgatiteshin krushk për ta marrë, vjen kalorësi, i cili largohet nga shërbimi ushtarak, duke dhënë besën se do të kthehet sërish, pasi që duhej të shkonte në vendlindje afatin e caktuar, për të mbajtur besën që i kishte dhënë të dashurës, për ta pritur plot nëntë vjet. Ai rinjihet me gruan, e kthen atë në shtëpi dhe sërish shkon në shërbim, për ta mbajtur “besën”.
Ky motiv homerik është i njohur në epopenë “Odiseja” të Homerit, mirëpo në këtë ep antik fenomeni nuk lidhet me fjalën e dhënë, por me zemërimin e perëndive kundër Uliksit, i cili kishte shkatërruar Trojën dhe ishte dënuar nga perënditë, të bridhte nëpër dete për 20 vjet, derisa më në fund kthehet në shtëpi te bashkëshortja, e cila e kishte pritur besnikërisht, meqë nuk kishte shenja se burri i kishte vdekur. Besa e Penelopës nuk ishte paraprakisht e lidhur mes Odiseut, për ta pritur për një kohë të caktuar, ashtu sikur besa e “Konstandinit të Vogilith”, e cila ishte lidhur për nëntë vjet. Pas nëntë vitesh, në variantin arvanitas edhe nëntë ditë të tjera, bashkëshortja i jep të drejtë vetes të martohej, meqë për një afat të tillë ishte lidhur edhe besa. Pikërisht në ditën e caktuar Konstandini kthehet në shtëpi dhe takohet me të dashurën, me qëllim për ta mbajtur besën e dhënë.
Konstandini i vogël, këngë arbëreshe kënduar nga Thanasi Moraiti, në version i shkruar në gjuhën e sotme letrare
Konstandini i Vogëlthi,
Ka tri ditë qi dhandër ishte.
Çoj e thirri Mbreti i Naples, ( Napoli në Itali)
Pse e kishte për shok të parë.
I dërgoi të parën kartë,
Edhe e shtiri në galofë,
I dërgoi të dytën kartë,
Edhe e shtiri në galofë,
I dërgoi të tretëne,
Edhe jo nuk mund i tha,
-I dërgoj të tretëne,
Edhe jo nuk mund i tha,
Nëntë vite e nëntë ditë
Kjo e bukura e priti,
Posa shkuan nëntë vite,
Nëntë vite e nëntë ditë,
Më kësulë e Skamantile,
Venë e zunë një talanduse,
Një letër në krah i lidhën,
Dhe i shkruajtën Konstandinit.
Shkuan vitët e dhe ditët
Shkoj e bukura në Kishë.
-Shkuan vitët e dhe ditët
Shkoj e bukura në Kishë.
Konstandini kalin nget,
Atë kalë të brimurith,
Shpejt u ndal në derë të kishës,
Te ku gjurmët edhe kishte.
Kalin lidh e brenda hyn,
Sheh të bukurën me lot:
-O ju krushkë e ju bujarë,
Është ky trimi i zgjedhuri parë.
Konstandimi nusën mori.
E nga dera e madhe doli.
-Konstandimi nusën mori.
E nga dera e madhe doli.
Këto tri motive të njohura, të cilat kanë mbijetuar deri në kohën tonë, japin për të kuptuar se ideatorët e “besës” kishin qenë në rrugë të shpikjes së një feje të re moniste, e cila lidhej me mbajtjen e zotimit. Njëlloj feje tokësore që i referohej njeriut të ndërgjegjshëm dhe të vetëdijshëm, për të përmbaruar dhe për t iu përmbajtur principeve rrënjësore të qenies njerëzore, e cila ishte zgjedhur nga Hyji për ta sunduar botën në parime të reciprocitetit e kundër mashtrimit, kundër prishjes së lidhjeve, të cilat për pasojë kanë sjellë sa e sa tragjedi madje edhe me përmasa njerëzore. Ishte Helena greke ajo që theu kurorën, besën e lidhur mes gruas e burrit, dhe ky akt kurorë-besëthyerjeje u bë shkak për luftën dhe shkatërrimin e Trojës. Ishte vetë Eva, sipas Biblës, nëna e parë e njerëzimit, e cila theu besën dhe hëngri mollën e ndaluar, për çka edhe u përzu nga Edeni së bashku me burrin e saj, Adamin. Thyerja e kurorës në trashëgiminë gojore shqiptare është konsideruar si thyerje e besës.
VI. Besëpremja dhe ndëshkimi në traditën gojore dhe dokesore shqiptare
Rëndësia që kishte mbajtja e zotimit dhe premtimit mbi parime të besës në trashëgiminë gojore shqiptare, na bën të kuptojmë sesa fort ishte i lidhur dhe shumë i stisur ky fenomen në të kaluarën.
Për thyerje bese ndëshkimi ishte i pamëshirshëm, madje shumë më i pamëshirshëm sesa për blasfeminë, apo për të liga e noprani të tjera. Ai që thyente besën në vende të caktuara, apo besën që e kishte dhënë si afat lire për gjakësin, ndëshkohej pamëshirshëm nga fisi e nga bajraku. Besëpremi, me tërë familjen nxirrej jashtë vendit ku shtrihej fshati apo fisi, gjëja e gjallë i ktheheshin në gjobë, shtëpia i digjej dhe i nxirrej nga toka guri i shenjtë i kufirit. Ai nuk kishte të drejtë të ngulitej më në kuadër të fisit, apo bajrakut të caktuar sepse kishte prishur besën, nderin e fisit. Besëpremi me familjen zakonisht vendosej në një vend të thellë malor, ose në ndonjë fshat, nëse e pranonin pjesëtarët e fisit tjetër. ( Kanuni….faqe 85.)
Motivet që lidhen me tragjeditë që kanë ndodhur për shkak të prishjes së besës janë të shumta dhe shumë të përhapura në mbamendjen tonë popullore. Për shkak se kishte prerë mikun në besë, motra e Mustës dhe Halilit kishte vrarë burrin dhe birin e vet nga frika se kur të rritej do të vazhdonte rrugën e babait besëprerë. Për prerje të mikut në besë, besëpremësi linçohej në vend publik.
VII. Besa “eksperiment” për të përmbaruar një princip universal të mbajtjes së zotimit
Prania e këtij fenomeni në të kaluarën ndër shqiptarë ka qenë një sprovë shumë interesante, e cila mbase edhe është trashëguar nga rrëfimet e besëlidhjes së vjetër, të cilat rrëfime, disa popuj i kanë kuptuar dhe iu kanë përmbajtur me përkushtim, ndërsa disa popuj të tjerë nuk i kanë përfillur ose i kanë përfillur duke vënë interesin e vet mbi fjalën e dhënë dhe duke e prishur atë për interesa personale apo grupore.
Te ne ka qenë dhe është shumë i përhapur konstatimi “Shkau nuk ka besë”, “shkaut nuk i zihet besë”, “shkaut nuk i jepet besa”. Kështu nuk thuhet për grekun, edhe pse dinakëria e grekëve për prishjen e etnosit shqiptar, ka qenë dhe është po aq e shprehur sikur edhe dinakëria dhe yshtja e serbëve. Edhe te grekët ekziston kjo fjalë madje e shqiptuar si “mpesa”, e cila mund të jetë huazuar nga shqipja qoftë si fjalë, qoftë edhe si fenomen i principit të shenjtërisë së fjalës së dhënë, dikur në të kaluarën e largët.
Fanatizmi shqiptar për të përmbaruar principin e mbajtjes së premtimit ka ndeshur ashpër në botën tjetër, e cila nuk ka qenë e gatshme për të rrezikuar interesat e veta për hir të një principi, qoftë ai edhe princip i përmbaruar njerëzor, fetar dhe shumë emancipues.
Besa, duket sikur ka qenë një përpjekje “sizifiane” e shqiptarëve për të ruajtur me fanatizëm principin e zotimit, fjalën e dhënë dhe përfilljen deri në fanatizëm të kontratës së lidhur mbi parime të besës, por bota tjetër përreth as e ka pranuar as iu ka përmbajtur këtij fenomeni. Në një situatë të tillë, besa ka mbetur një fenomen tipik brenda kombit, i cili ka mbijetuar deri në ditët tona.
Besa, për shqiptarët vazhdon të mbetet një relikt shpirtëror, por në kushtet dhe rrethanat e reja të sotme shoqërore, në kushtet e globalizimit dhe përzierjes së “vlerave tradicionale” me ato që quhen evropiane dhe që janë një korpus i përzier i vlerave dhe antivlerave, Besa shqiptare mbetet vetëm relikt i së kaluarës, një fenomen mbase krejt i veçantë i trashëgimisë shpirtërore, i cili bazën e vet gjithsesi se e ka në shkrimin e shenjtë, në Bibël, Talmud dhe Kuran, mbase edhe në një etapë të zhvillimit të kulturës shpirtërore të paganizmit, i cili ka qenë i pranishëm te shqiptarët deri në kohën tonë me dukurinë e laramanisë fetare të kripto-krishterimit tani edhe të kripto-islamit, sikur janë bektashinjtë.
Edhe sot në komunikim të përditshëm shqiptarët betohen në Besë. Janë të njohura sintagmat që lidhen me këtë sentiment kulturor e fetar si: “Ta jap besën”, “Pasha Besën”, “Për besë”, “M’ preve në besë”, “Nuk e mbajte besën” e sintagma të tjera, të cilat na bëjnë të kuptojnë se ky fenomen ende vazhdon të përfillet dhe të manifestohet në dinjitetin dhe identitetin tonë kombëtar.
Literatura:
1. Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Prishtinë 1981.
2. Eqrem Çabej: Studime gjuhësore, Prishtinë, 1976.
3.Sami Frashëri: Shqipëria ç’ ka qenë ç’është dhe ç’ do të bëhet. Bukuresht 1899.
4. Ismail Kadare: Kush e solli Doruntinën? Prishtinë, 1980.
5. Shtjefën Gjeçovi: Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër 1933.
6. Bibla shqip, Ferizaj 1994.
7. Johann Georg von Hahn: Albanesische Studien 1852,
8. Enciklopedia e religjioneve të gjalla, Beograd 1981
9. Ahmet Qeriqi: Në gjurmim të lashtësisë, Prishtinë, 2002.
10. Thanasi Moraiti: Konstandini i Vogilith.
11. Murosja në themel të urës, këngë popullore.
12. Besa e Konstandinit, legjenda, Këngë legjendare.
13. ANG. Albanien Network Group.
