Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
Shënime mbi librin “GURI I BETIMIT – Kronikë historike letrare” të autorit Ahmet Qeriqi, Botues – Radio Kosova e Lirë. Viti i botimit 2020. Libri ka 453 faqe së bashku me vlerësimet e 4 recensentëve. Libri është i ndarë në gjashtë (6) pjesë, ku secila është e ndarë në kapituj të cilët janë të emërtuar sipas temës që trajtojnë. Libri i përket gjinisë letrare të romanit historik kurse nga vet autori është cilësuar si “Kronikë historike letrare”.
Përmbajtja e romanit, “Guri i betimit”, ka për trajtim jetën e shqiptarëve (arbërve) të Kosovës nën pushtimin e Mbretërisë serbe të dinastisë së Nemanjiqëve, rezistencën shqiptare ndaj pushtuesit të ri, rezistencën ndaj ndërrimit të besimit fetar me dhunë, pjesëmarrja e shqiptarëve në shërbim të mbretërisë së Mbretit Dushan Nemanja, përgatitjet për rezistencë kundër pushtimit otoman që kulmon me Betejën e Kosovës si koalicion i gjerë ballkanik dhe kontributin e shqiptarëve në këtë betejë. Zhvillimi i Betejës së Kosovës, vrasja e sulltan Muratit nga kryetrimi arbëror Mirosh Danai, prijës nga dera e prijësit. Mirosh Danai është i biri Nikollë Danait, ai nuk është një luftëtar i rastit, por prijës i përgatitur përmes edukimit dhe stërvitjes së veçantë për tu bërë një ditë prijës me nam i Drenisës, Kosovës dhe më gjerë.
Historia e mesjetës së Kosovës për shumicën e shqiptarëve është e panjohur, e pa ndriçuar, është më e largët se antikiteti, nga mungesa e studimeve të thelluara, e anashkaluar nga një inat dhe urrejtje e pa arsyetuar deri në fund sepse ka të bëjë me mbretërinë serbe, me pushtimin serb të Kosovës. Në anën tjetër po kjo epokë nga pala serbe është shpall hyjnore dhe është falsifikuar me shekuj duke ja ofruar botës si të vërtetë absolute, për të arsyetuar pushtimin dhe grabitjet territoriale, historike e kulturore.
Autori përmes romanit historik (kronikës historike letrare) ka për temë pikërisht këtë epokë historike të mesjetës së Kosovës të pa ndriçuar dhe të falsifikuar. Në Kosovë ka edhe autorë të tjerë shqiptarë që kanë shkruar në gjininë e romanit historik, por ata nuk e kanë pasur për temë mesjetën, pushtimin dhe qeverisjen e Kosovës nga mbretëria serbe e Nemanjiqëve, Betejën e Kosovës dhe pushtimin nga Perandoria Osmane. Pikërisht këtë zbrazëtirë e trajton me sukses autori i zellshëm dhe shumë i talentuar, Ahmet Qeriqi me romani e tij “Guri i Betimit”. Ai përmes rrëfimit të romanit me një stil të qartë dhe tërheqës, na ofron njohuri historike që na kanë munguar, njohuri që pas leximit i përvetësojmë si të tonat dhe për ma mirë na rrisin kureshtje për të vazhduar leximin për këtë epokë historike të vendit tonë.
Emërtimi i romanit me titull “Guri i Betimit” në fillim duket si bashkim i thjeshtë fjalësh, por gjatë leximit vije duke u sqaruar rëndësia e Gurit të Betimit. Ai nuk është vetëm një gurë i zakonshëm, te ai gur shprehet besimi, aty lidhet besa, aty janë kryer festat e përbashkëta, por mbi të gjitha aty do të varroset koka e kryetrimit shqiptar përmes besës së tre bashkëluftëtarëve që për të gjallë të tyre të mos tregohet vendi. Nga ky emërtim autori krijon fillin e tregimit të romanit: Guri i betimit, Betimi për hakmarrje, Beteja e Kosovës, vrasja e Sulltan Muratit dhe varrimi i kokës së kryetrimit shqiptar Mirosh Danait te Guri i Betimit. Është me interes e dhëna në roman se arbërorët e Korpilanit sipas një tradite të lashtë betohen te Guri i Betimit, edhe pse janë të krishterë, ata nuk betohen te Kisha, te varret por te Guri, te Toka te Qielli, aty besatohen trimat mes vete për të mbrojtur familjet, nderin dhe vendin e të parëve.
Në roman përshkrimi ngjarjeve historike bëhet në stilin e një kronike letrare që përfshin harkun kohor shumë të largët, duke filluar me sfondin historik të fillim shekullit XI, me lindjen dhe ngritjen e princërve të Rashkës konkretisht familjes më të njohur, të asaj së Nemanjiqëve. Por si kohë të fillimit të trajtimit të ngjarjeve dhe aktiviteteve të personazheve në roman, vet autori na jep harkun kohor të filluar në vitin 1345 dhe duke e përmbyllur me 17 qershor 1389. Vepra është me plot informacion të thellë historik dhe të përpunuar përmes përshkrimit dhe shprehjes artistike letrare, ku autori me suksese jep kontributin e vet në shembjen e miteve mbi popullin qiellor serb, të prodhuar nga kisha, akademia dhe politika serbe gjatë tërë historisë së ekzistencës së saj.
Në roman është një listë e gjatë e personazheve që parakalojnë me emra shqiptarë të skalitur me mjeshtri nga autori, që duhet vlerësuar si kontribut të veçantë të autorit, emrat që janë në vijim: Nikollë Danai, Mirosh Danai (Milush Kopiliqi), Gjon Kastrioti, Gjerasim Gjetani, Ludvig Tushiliani, Miran Gjylani, Tomë Bahori, Nak Gashani, Simon Kurrumeli, Ilarion Mazarriku, Gjergj Sopi, Mark Mulaku, Dhimitër Strumani, Ujkan Gjoni, Zog Gjylani, Janina Nikoni, Bendedikt Zografi, motrat Blega e Shega, Martin Shkoza, Shtjefën Arianiti, Marin Arianit, Sami Yllbegu, Thoma Mavroti, Andrea Muzaka i Dytë, Andrea Gropa, Moisi Arvaniti, Gjon Shishmani, Fitosh Danai, Konstatin Dragoshi, etj. Këtyre personazheve lehtë u njihet përkatësia e tyre etnike dhe fetar, që lidhet me elementin etnik shqiptar të variantit të Mesjetës të emrave arbëror, emra të personazheve që me kohë i kupton, pastaj fillojnë të pëlqejnë dhe në fund e kupton sa punë të shkëlqyeshme ka bërë autori në skalitjen e tyre.
Është me rëndësi të paraqiten personazhet e darkës së fundit para Betejës, që njëherësh është edhe dëshmi historike e një beteje të largët, se kush ishin pjesëmarrësit e vërtetë të betejës e që autori e ka përshkruar kapitull më vete, “Darka e fundit dhe Dita e parashikimit të zezonës -Vidovdani”. Darka e fundit kryesohej nga Mbreti Llazar, mbretëresha Melisa, Patriarku Danillo, kryeprifti Mihail, Vuk Brankoviqi, Ilija Kosanoviqi, Plaku Bogdan i Jugut, Krajmir Vojvoda, Milan Toplica, Prijësi Vukotiq i Bosnjës, Gjergj Ballsha i Dytë, Gjon Kastrioti, Ivan Palishi i Kroacisë, Tvrtko Kotromaniqi, Konstandin Uglesha, dy bijtë e rinj të Llazarit, Mojsi Arvanitasi, Mirosh Danai (Millosh Kopiliqi). /f. 387-388/. Personazhe të skalitura me shumë besnikëri për përkatësin etnike të tyre dhe funksione që i kanë të përshkruara. Autori përmes personazheve që përshkruhen në darkën e fundit dëshmon se Beteja e Kosovës e vitit 1389 nuk ishte betejë vetëm e serbëve kundër Osmanëve, por ishte një aleancë e gjerë ballkanike e shteteve të krishtera dhe arbërve që ishin bashkuar për të mbrojtur atdheun e tyre, pasi në tokë arbërore do të zhvillohej beteja vendimtare.
Një punë me vlerë të veçantë është kontributi në studimin e emrave të vendbanimeve që kthehen në trajtën dhe kuptim shqip, po theksojmë se emrat nuk ndryshohen në rrënjë por autori trajton deformimet që i kanë bërë pushtuesit sllav, ai ju jep kuptimin dhe trajtën shqipe. Lexuesi përjeton kënaqësinë e habisë së zbulimit, se sa hollë paska qenë i mbuluar emërtimi shqip dhe si nuk na paska vajtur mendja ta kuptojmë më parë ashtu si na e paraqet autori si: Korpiliani, Drenisa, Trezanik, Vajanik, Tushilianin, Prekasi, Çubra, Mburoja, Devijana, Mikushnia, Galicia, Domeniku, Grandina, Korroti, Artaniumi, Guri i Betimit, Gureshi, Qyqavia, etj.
Në roman autori përdorë gjuhën letrare, por i ndikuar nga koha e zhvillimit të ngjarjeve, ai në disa raste përdor gjuhën e vjetër si të folme e kohës, që ai e quan gjuhë e para Gjon Buzukut. Personazhi Mihill Shaljani duke fol për rashjanët dhe aktivitetin asimilues të tyre ndaj popullsisë vendore me metoda dhe mjete të ndryshme në kuvend jep mendimin e tij. “Nuku i kemi as fis, as gjak, as gluhë, madje as e kemi te njisoji besen e Krishtit. Prej kur na ardhne kta, po harronet mesha ndë gluhene toneh. Fmijtë po i pagezojme ne gluhen e tyre, madje edhe me do emna te ndryshem. Dhe qysh ansht edhe ma keq, ata priftat e tyneh, popat si thonë ata, po e marrin tagrin për klishën, po i ndryshojnë emnat e katuneve”. (F. 51.). Nuk ka dyshim se kjo punë dhe paraqitje e të folmes së shqipes mesjetare është një kontribut i veçantë jo vetëm letrar e stilistik por edhe gjuhësor.
Po ashtu për të krijuar ndjenjën e realitetit nën pushtimin rashjan, autori në disa raste përdorë edhe sllavishten e vjetër kishtare dhe na bënë të tingëllojë në veshin tonë si gjuhë e vjetër dhe e vrazhdë ashtu siç ka qenë me shekuj, gjuhë përjashtuese për gjuhët tjera: Kjo dëshmohet më së miri në roman kurë prifti rashjan i drejtohet priftit arbër. “Ja tbja skazall njeskolka raz, çto pastoji adin jazik, bozhji jazik, nash slavenskij, tak”. (F. 14.).
Autori na jep informacion të mjaftueshëm përmes përshkrimit artistik për etnitë që kanë jetuar në Kosovë gjatë pushtimit të Rashjanëve, raportet e tyre me shqiptarët vendor, ashtu si perceptohej në mesjetë ky raport etnik bashkë me vetëdijen e përkatësisë etnike që tipar dallues kishte gjuhën, vendbanimin dhe kujtesën historike. Po ashtu përmes përshkrimeve jepen të dhënat mbi origjinën etnike të personazheve kryesore, pavarësisht se çfarë pozita mbajnë dhe në cilën perandori kanë qenë duke shërbyer në rrethana të caktuara .
Në roman përshkruhet ekzistenca dhe vija dalluese në mes të krishterëve katolikë dhe ortodoksë, raportet që kishin këto dy kisha, kur njëra kishte edhe pushtetin politik të Mbretit serb, kurse kisha tjetër ishte shpallur e jashtëligjshme. Besimtarët dhe priftërinjtë e këtyre dy kishave janë lehtë të dallueshme, ato janë në përplasje të vazhdueshëm mes veti; njëra për mbijetesë kurse tjetra për dominim dhe sundim. Në roman ofrohet informacion i mjaftueshëm dhe i sistemuar që na njofton mbi sfidat e besimtarëve vendorë katolikë që nuk heqin dorë lehtë nga feja e vjetër dhe si arrin ajo të mbijetoj krahas shtypjes së madhe pas skizmës. Është përshkruar me mjeshtëri vija më ekstreme kishtare ortodokse, që predikon fenë dhe sllavizmin si dogmë dhe që është e angazhuar edhe në veprime subversive ndaj prijësve shqiptar, ndaj priftërinjve katolikë por edhe ndaj politikave të Mbretit Dushan deri në helmimin e tij, organizuar nga Kisha serbe e kohës. Kisha serbe, Dushanin nuk e ka shpallur të shenjtë, sikur të tjerët.
Shqiptarët e Kosovës dhe të viseve tjera shqiptare në ish Jugosllavi e njohin mirë faktin, që Kisha serbe ka qenë frymëzuese e krimeve serbe, ajo ka bekuar armët e ushtrive serbe pushtuese dhe gjenocidale. Kjo qasje e kishës serbe nuk ka ndryshuar me shekuj, por kësaj ju kanë bashkëngjitur akademia serbe dhe shteti serb. Duke ndjekur këtë vijë ngjarjet e ndodhura antishqiptare dhe kundër kombeve tjera në ish Jugosllavi dalin si një fashizëm i brumosur me ideologjinë kishtare që është refleksion që nga mesjeta e Nemanjiqëve e deri më sot.
Autori paraqet me mjeshtri fundin e Mretit Dushan, i kapluar nga një krizë shpirtërore kur ai humb besimin tek të gjithë të vetët nga intrigat e kishës dhe luftës për pushtet, dhe u ka zili arbërorëve që kanë besë edhe me çmimin e kokës ashtu siç kishte qenë Nikollë Danai. “Ndryshe ishin rashjanët. Ndryshe ishte ai vetë. Aq më keq ai kishte urdhëruar zhdukjen e atit të tij, ndërsa ati i tij kishte zhdukur atin e vet”. (F. 157). Autori përmes dialogjeve të rrjedhshme përmbajtjesore dhe dinamike, lexuesit lehtas i heq mjegullën serbe nga historia mesjetare e Kosovës, të rritë dëshirën dhe të parapërgatitë për të lexuar dhe studiuar më shumë për Kosovën e mesjetës, ta bënë atë epokë më të kapshme dhe më të afërt.
Për të dëshmuar talentin përshkrues letrar të autorit po japim këtë copëz përshkrimi të peizazhit nga romani, ku autorit me mjeshtëri ka pikturuar natyrën, ajrin e rëndë dhe të tensionuar të një nate para betejës. Tensioni i vërtetë është në mesin e drejtuesve dhe komandantëve të dy ushtrive por edhe tek ushtarët e të dy kampeve, i cili duket se e ka ndikuar natyrën dhe ambientin me peshën e seriozitetit të ngjarjeve të pritshme. “Në mbrëmjen, e cila ende përcëllonte nga vapa e ditës dhe përcillej me një mungesë ajri të pastër, dy taborët e mëdhenj kishin marrë pamje të një qetësie përpara furtunës mizore, e cila nuk vinte nga natyra, as nga Zoti, por nga sundimtarët, që pretendonin të ishin zotër në tokë, secili në të drejtën e fuqinë e vet”. (f. 386).
Në betejën e Fushë Kosovës vritet mbreti Llazar, që ishte me origjinë hebreje dhe Mirosh Korpilani kryetrim Shqiptar i cili vret Sulltan Muratin. Ndërkohë Vuk Brankoviqi nuk lufton por pret dhe bëhet vasal i Sulltanit. Në fund të leximit të romanit të lind një pyetje e logjikshme, po ku ngeli lavdia serbe nga kjo betejë? Këtë lavdi të shtirur, këtë betejë të humbur me turp dhe të kthyer në mit dhe festë nga kisha serbe, autori me mjeshtëri artistike me të dhëna historike arrin ta çmontojë dhe zhveshë nga propaganda serbomadhe. Aq më tepër që beteja ishte koalicion i gjerë i etnive dhe principatave të Ballkanit dhe më gjerë. Këto të dhëna në formë të përshkrimit artistik janë të besueshme sepse autori në disa raste në fund të disa kapitujve ka dhënë shënimin, “Bazuar në burime historike”. Në një bashkëbisedim me autorin, ai pat treguar se për shkrimin e kësaj vepre ka konsultuar mbi 10000 faqe literaturë historike, që dëshmon qasjen shumë serioze karshi temës së trajtuar.
Pika kulmore e romanit vlerësohet arritja e suksesshme e autorit për të na ofruar një panoramë, një informacion mbi ortodoksinë shqiptare të mesjetës, për të cilën shqiptarët e Kosovës kanë mosnjohje dhe paragjykim për shkak të gjuhës, rekuizitave dhe ikonografisë kishtare që ngjasojnë me kishën dhe popat serb. Ata nuk janë mësuar që ajo ikonografi të flas e të lutet shqip si në Jug të Shqipërisë dhe ta përjetojmë si brendësi të tyre. Ky roman thyen këtë paragjykim te shqiptarët e besimeve jo ortodokse, e bënë që edhe në Kosovë besimi ortodoks të frymojë shqip dhe me identitet shqiptar. Autori ka dhënë një kontribut ndriçues historik ku ai përmes tregimit vë në pah lidhshmërinë e familjes së Mirosh Danait me familjen e Kastriotëve, që Beteja e Kosovës u bë shkas i lidhjes së tyre. “Damjanusi kishte propozuar që Janina Danai, nëna e Miroshit dhe e Fitoshit, me bashkëshorten e Fitoshit, Marën, djalin motak, Nikollën dhe dy bijat e saj: Blegën e Shegën të shkonin me Gjon Kastriotin dhe për një kohë të caktuar të rrinin nën kujdesin dhe në rezidencën e tij”. (f. 426).
Është shumë domethënës konstatimi dhe shpjegimin që jep gjyshja Janinë të mbesës Shegë në bashkëbisedim gjatë tërheqjes nga Kosova drejt tokave të Kastriotëve pas humbjes së Betejës së madhe dhe pushtimin turk.
-Per ku jemi nisun oj gjyshe dhe pse po lamë kit vend me gjitha të mirat qi i ka falun Zotynë. -Kit vend e rrmeu turku, oj bilë!
-Pse e rrmeu turku?
-E mori sepse gjindja janë isht’ prishun, ish ndamun e perçamun. Sepse prijsat po ia hanin kryet njani tjetrit, sepse rashjanjet e nxinë dhe e prishen ket vend, dhe Zotynë qi ansh ndë qiellt na dënoi t’ gjithve”. (f.428).
Autori përmes fjalëve të gjyshes na e jep si amanet në shekuj shkakun e humbjeve të shqiptarëve gjatë historisë, dobësi që do të përsëritet dhe do ti ndjek si mallkim shqiptarët gjatë historisë deri në ditën e sotme, e që është mos uniteti i tyre në çastet vendimtare të atdheut.
Nga përshkrimi i autorit mësojmë se prijësit shqiptar nuk ishin prijës të nivelit të bajraktarëve lokal fisnorë por që pretendonin të arrinin në një shkallë të organizimit të principatës edhe pse nën pushtim. “Gjerasim Gjetani sekretar i besueshëm i Nikollë Danait që mbante shënime për ato që porosiste prijësi”. Praktika e shkrimit të kronikave historike ka munguar te prijësit shqiptar sidomos në shekujt e parë të pushtimit Otoman, shqiptarët pak mbanin shënime për të bëmat e tyre. Ata përmes këngëve me mund i ruajtën ato brez pas brezi deri tek fillimet e Rilindjes Kombëtare. Nga perspektiva e sotme nuk duhet shumë dije për të kuptuar se sa shumë është dëmtuar memoria kombëtare nga mungesa e kronikave të shkruara.
Historiografia, kisha dhe politika serbe me shekuj kanë përsëritur se Kosova është zemra e Serbisë së vjetër. Shtrohet pyetja pasi selia e perandorisë së Nemanjiqëve ishte Shkupi, atëherë historiografia serbe pse nuk e shpalli zemër të Serbisë Maqedoninë po Kosovën?! Sigurisht se Kosova nuk u shpall djep i Serbisë për shkak të Luftës së Kosovës së viti 1389, por për shkak të mundësisë më të lehtë të daljes në bregdetin shqiptar në Adriatik, sepse Greqia ishte formësuar si shtet më herët se Shqipëria dhe me kohë i kishte ndaluar apetitet serbe drejt Selanikut dhe detit Egje.
Gjatë ribotimit ose botimit në gjuhë të huaja, vlerësoj se titulli i romanit duhet të zgjerohet, të jetë më shpjegues si “GURI I BETMIT – Lufta e Kosovës e vitit 1389”. Me këtë titull më shpejtë përfitohet vëmendja dhe interesimi i lexuesit si dhe pas publikimit në pdf, në internet përmes kërkimit në google, arrihet shpejtë te informacionin bazë për përmbajtjen e romanit dhe vet librit.
Në fund të leximit të romanit lexuesi merr njohuri të shumta nga historia kombëtare për kontributin e shqiptarëve për epokën e përshkruar. Po ashtu përmes skalitjes së personazheve, përshkrimit të gjeografisë, jetës, organizimit të qeverisjes, betejave, luftërave, ndërrimit të sundimtarëve, pushtimit të Ballkanit nga Perandoria Osmane, lexuesi përjeton përshtypje të thella, ai nuk mundet të kaloj pa i shtruar vetës një pyetje shumë thelbësore: Ku ngeli trashëgimia ortodokse shqiptare e Kosovës, edhe pse atë e zbuloi me fakte e argumente dr. Muhamet Tërnava me veprën e tij shkencore: “Popullsia e Kosovës në shekujt XIV-XVI”, në vitet 70-të të shekullit të kaluar. Ai kishte bërë një zbulim epokal, duke marrë për bazë komponentin gramatikor në përcaktimin e etnive, duke u bazuar në mbaresat gramatikore: Dimiter Dimitri, shqipfolës, Dimitar Dimitrijeviq, sllavfolës, Dimirto Dimitrul, vllahfolës, Dhimitri Dhimitraqis, grekfolës, Dimitar Dimitrov, bullgarfolës et. Në saje të këtyre mbaresave 80 për qind e emrave të regjistruar në defterët turk të vitit 1455, dalin të jenë shqiptarë ortodoksë.
Prishtinë, 26 prill 2023
