Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
Ardhja e Ismail Qemalit në Romë është cilësuar si vizita e një prej personaliteteve më të shquara të Ballkanit. Alessandro Lalìa-Paternostro e ka takuar Ismail Qemalin dhe ka zhvilluar këtë intervistë, në të cilën ai cek çështje kryesore që kanë të bëjnë me çështjen shqiptare dhe statu quo-në e Ballkanit nën Perandorinë osmane.
Një nga pikat më të mprehta në bashkëbisedimin e tyre mbetet ajo e marrëveshjes me Greqinë. Ismail Qemali e konsideron marrëveshjen me fqinjët, në dobi të shqiptarëve, që sipas tij do të shmangte një rrezik akoma më të madh, atë bullgar.
Në hyrje të kësaj interviste, Alessandro Lalìa-Paternostro shprehet: “Qysh më parë nga Athina i patëm njoftuar lexuesit e ‘Tribunës’ për ardhjen në Itali të Ismail Qemal Beut, përkrahësit më ngulmues të statu quo-së në Ballkan, gjer kur Perandoria osmane të mbahej në këmbë, dhe përkrahësi më me peshë i bashkëpunimit paqësor të popujve të Ballkanit, nga i cili do të arrihej diçka praktikisht e dobishme. Meqenëse pas bisedimeve ndërmjet të nderuarve TommasoTittoni (ministër i Jashtëm i Italisë) e baronit Ehrental (ministër i Jashtëm i Austro-Hungarisë), gjatë së cilave u vërejt prej dy ministrave mirëkuptim i plotë për nevojën e parimit të qëndrueshmërisë e të ruajtjes së statu quo-së, çështja e politikës ballkanike ka marrë një rëndësi akoma më të madhe dhe teoria e famshme e statu quo-së ka fituar interesim të madh, vendosa të vizitoj personalitetin e shquar, i cili prej disa ditësh gjendet në Romë, për t’i kërkuar pikëpamjen e tij lidhur me politikën ballkanike.
Mbrëmë munda të kuvendoj gjatë me Qemal Beun, i cili megjithëse është kundër asaj që ne zakonisht e quajmë intervistë, deshi për herë të parë të më shfaqë mua, për lexuesit e ‘Tribunës’, idetë e tij: ide që kanë sidomos në ditët tona, një rëndësi shumë të madhe, qoftë iu përgjigjen shterueshëm të gjitha problemeve rreth të cilave prej kohësh po shqetësohen partitë e ndryshme politike”. Kjo është intervista e parë që Ismail Qemali jepte për shtypin e huaj në lidhje me çështjen shqiptare. Kjo intervistë është përkthyer nga origjinali nga historiani Tanush Frashëri, i cili e ka zbuluar vetëm pak kohë më parë në arkivat italianë.
Çështja shqiptare, ashtu siç është në fazën e sotme, thjeshtësohet vetë, me kombësinë. Shqipëria, që krenohet se ka një gjuhë të vetën, një letërsi të sajën, histori e tradita të vetat, ka të drejtë të kërkojë me këmbëngulje afirmimin kombëtar duke ndjekur idealet e reja të lirisë e të pavarësisë. Ëndrra e saj meriton mbështetjen e popujve të qytetëruar, të latinëve në përgjithësi e të italianëve në veçanti. Italia ka dy arsye: një është morale, kurse tjetra praktike, për të mbështetur popullin shqiptar në luftën për të drejtat e tij kombëtare.
Moralisht, rilindja romake nuk mund të tradhtojë gjithë traditën italike duke rënduar ndërgjegjen e saj me nëpërkëmbjen e të drejtës së një populli; praktikisht ajo duhet t’i kundërvihet çfarëdo rrënjosjeje të mundshme ose të ardhshme të sllavizmit. Dhe po ashtu, njësoj për vetë pozitën e saj gjeografike e interesat e veta ekonomike, duhet të kundërshtojë që brigjet lindore të Adriatikut të mos shkelen nga një element mbizotërues e gllabërues, ashtu siç duket se po përpiqen të sigurojnë pozitën e tyre sllavët, në rast se ndodh prishja e statu quo-së, të cilën ngjarjet e ditëve tona po rreken ta shpejtojnë.
Për arsyet e politikës së lartë por edhe të drejtësisë, ledhi i formuar përtej Adriatikut nga një Shqipëri e bashkuar dhe e fortë mund të jetë e vetmja e aftë t’i bëjë ballë shtrirjes në Ballkan të një elementi, s’ka rëndësi cilit, armik i rrezikshëm. Kurse Shqipëria do të jetë një faktor paqeje e stabiliteti, meqenëse nuk do t’i kundërvihet mbrojtjes së të drejtave të arsyeshme të popujve të tjerë, do të dijë të jetë më e vëmendshme për interesat e veta e të drejtat e saj, duke pasur kujdes të mos trazohen interesat e mbrojtësve dhe miqve të saj të natyrshëm.
Besoj se politika e sotshme italiane përputhet me programin e popullit shqiptar?
Pikërisht kjo del në pah në dokumentet e fundit të Konsultës (kështu e mori emrin Ministria e Jashtme deri në vitin 1922, prej pallatit “Palaco della Konsulta), të cilat fashitën druajtjet e atyre që gjer dje mendonin se veprimet e saj paraqitnin orvatje të pafruta pushtimi e propagande në Lindje.
Po Shqipëria, lidhur me marrëdhëniet me Greqinë, çfarë propozon?
Një program të vetëm: ashtu si nga deti, ajo kërkon me këmbëngulje mbështetjen e Italisë, po ashtu në kontinent dëshiron të vendosë marrëveshje me Greqinë, veçse shqiptarët nuk duhet kurrë të ndjekin e t’u zënë besë bullgarëve, të cilët nxjerrin në dukje (pah) sikur e shohin me kënaqësi lëvizjen kryengritëse të shqiptarëve, por në fund të fundit veprojnë për interesat e tyre. Ata përpiqen të luajnë me lojë fjalësh të errëta që të pakësojnë forcën e rezistencës e të shfrytëzojnë rastin, për të realizuar ëndrrat e tyre. Nuk mund të ketë veçse pak njerëz që shohin ëndrra me sy hapët dhe poetët që bien në grep. Të bësh lojën e bullgarëve për t’u çliruar nga Perandoria osmane e të qëndrosh nën kërcënimin e propagandës së saj, sigurisht nuk është e dobishme. Do t’i ndodhte Shqipërisë ajo që për pak sa nuk i ngjau vetë Bullgarisë, kur Rusia përpara luftës me Japoninë (1905) përfundoi Konventën e famshme me Austrinë, së cilës i lëshoi Maqedoninë e Selanikun, duke mbajtur për vete Bullgarinë dhe gjithë pjesën lindore të Kostandinopolit.
A besoni se shqiptarët pajtohen me mendimin e epërsisë së marrëveshjes greko-shqiptare dhe a do ta kuptojnë rrezikun bullgar?
Pa përjashtim, nuk ka të vërteta që mund të dallohen nga të gjithë. Nuk mund të mëtoj se shqiptarët në këtë pikë janë të përsosur; s’do mrekullohesha në qoftë se shumë shkronjës e mohojnë një të vërtetë të tillë dhe e pengojnë marrëveshjen. Ajo që unë mund të pohoj është se shumica e shqiptarëve që përfaqësojnë ndërgjegjen kombëtare, hedh poshtë me indinjatë, me përbuzje çdo ide pajtimi me bullgarët dhe çdo demonstrim ushtarak me qëllim që ta zhvendosë statu-quo-në në favor të Bullgarisë duke futur përçarjen mes racave që i kundërvihen sllavizmit.
Pra një marrëveshje shqiptaro-greke është në dobi të Shqipërisë?
Shumë e vlefshme edhe për Greqinë. Unë jam fatlumtur që konstatova gjatë qëndrimit tim në Athinë se ndjesitë greke janë të ngjashme me ato të shqiptarëve dhe se vetëdija e të dy popujve shfaqet spontanisht e bashkuar për t’u mbrojtur nga rreziku i përbashkët. Bullgaria kërcënon njëlloj të drejtat e Greqisë në Maqedoni dhe ato në Shqipërinë e Epërme Veriore.
Po qe se nesër ndodh prishja e statu quo-së mes grekëve dhe shqiptarëve, nuk kanë për të lindur përçarje për disa territore të diskutueshme?
Marrëveshja midis dy popujve ka për bazë punën e përbashkët për zhvillimin paralel të dy racave në sferën kombëtare të gjithsecilës. Ato që janë kaq pranë njëra-tjetrës, kanë megjithatë edhe karaktere të dallueshme, të cilat sfera kombëtare e secilës ka mbetur pikë për pikë ashtu si i ka ngulur në ndërgjegjen e tyre historia, duke punuar sot për të qenë të gatshëm ndaj mundësisë së zhvendosjeve ballkanike. Unë nuk mendoj aspak se mund të lindin çështje të rëndësishme territoresh, të cilat të dëmtojnë marrëveshjen e të krijojnë përçarje në të ardhmen. Shqiptari, i njohur prej gjuhës së tij, historisë së vet dhe ndërgjegjes, do të qëndrojnë aty ku faktikisht është; e po ashtu edhe greku.
A dëshironi Shkëlqesi të më thoni diçka për statu-quo-në, që ju me kaq autoritet e mbroni?
Me kënaqësi. Statu quo nuk është një formulë e papajtueshme me zhvillimin dhe ekzistencën e elementëve përbërës të Lindjes, përkundrazi është formula praktike dhe e dobishme për bashkekzistencën, bashkëjetesën e këtyre elementëve heterogjenë për të ruajtur ekuilibrin ballkanik, e po ashtu edhe për baraspeshën e përgjithshme botërore. Kjo dobi e padiskutueshme mund të sulmohet vetëm prej politikës turke, e cila pas luftës ruso-turke tregoi se nuk është e mundur ruajtja e statu quo-së. Është e dhimbshme që pjesa më e madhe e politikanëve në Lindje e sheh gjendjen në Lindje përmes prizmit të idealit europian, pa i vënë mendjen rrethanave të vendit ose karakteristikave të popujve të ndryshëm lindorë. Dhe është akoma më e hidhur që publicistët perëndimorë i gjykojnë pasojat pa analizuar shkaqet. Turqia është një shtojcë e Europës, por duhet të dallojmë në të një masë orientale që nuk mund të asimilohet tërësisht nga Europa vërtet. Politika reaksionare që drejton Turqinë qysh prej tridhjetë vjetësh, ka shkallmuar gjithë përparimet e arrira gjatë dyzet vjet reformash të nisura me Tanzimatin dhe të vazhduara prej tre sovranësh. Asnjëherë ky qëndrim reaksionar (që ndeshet kaq shpesh në zhvillimin e popujve) pasojë e huqit të një sovrani absolut të sfilitur gjer në ankth nga ideja fikse të bëjë çdo gjë, mjaft të mbretërojë e të ekzistojë vetëm ai, nuk duhet të fshijë meritën e asaj që është bërë e realizuar përpara tij, e nuk duhet të përjashtojë mundësinë e rikthimit të një regjimi liberal e reformator pas tij.
Po si e shpjegoni Shkëlqesi dobësinë e gjithë një populli, i cili për tridhjetë vjet duroi apo iu përshtat me mospërfillje një regjimi të tillë?
Zhdukja tragjike e dy mbretën’ve dhe katastrofa e një lufte të pashmangshme e vunë popullin osman përpara një dileme: ose të hidhej në revoltë e të shuhej ose të përpiqej për ekzistencën e vet. Përballë kësaj dileme nuk i mbetej veçse të parapëlqente zgjedhjen e fundit. Autoriteti absolut e vetjak i sulltanit mbi një popull të tmerruar prej fatkeqësive nuk bëri gjë tjetër veçse shtoi, qoftë prej ngjarjeve që u krijuan nga disa persona, të cilët kërkonin t’i bënin lak autoritetit të sulltanit e të zhvatnin nga pushteti i tij elementë shpërbërjeje; qoftë prej lajkatimit tuhaf e të tepruar të fuqive të ndryshme që shihnin tek sulltani burimin e vetëm nga i cili mund të zinte fill fitimi.
Pra, kjo gjendje e gjërave e autoriteteve të tilla i ka zënë frymën çdo lloj energjie të popullit osman, apo ekziston një element që mund të realizojë, në një kohë të afërt ose të largët, ndoshta edhe sikur të priret ndaj këtij regjimi të lirisë, të cilin e ka pranuar si të mundshëm?
Po, ekziston një zgjim i jashtëzakonshëm te rinia turke, e cila çdo ditë programin dhe idetë liberale po i paguan me qindra viktima nga radhët e saj: dhe në qoftë se shqetësimi për t’i shikuar të gjitha reformat e kërkuara me ngulm nga fuqitë si shenjat paralajmëruese të ndarjes, ato nuk e ndrydhin vrullin e popullit, regjimi i sotshëm do të kishte rënë qysh prej shumë kohe. Është pra e nevojshme të përcaktojmë se ruajtja e statu quo-së nuk është e mundur pa kryerjen e reformave, dhe se ato (reformat) nuk synojnë aspak zhvendosjen e statu quo-së. Ajo (statu-quo) e reformuar do ta bëjë Turqinë (osmane) një kamp të mbyllur ndaj shërimit politik të fuqive, dhe një kamp të lirë për konkurrencën ekonomike të të gjithë popujve dhe njëherazi do të shmangë një kanosje, edhe pse të largët, por fort të rrezikshme për stabilitetin europian e posaçërisht për Italinë.
Cilën?
Po shpjegohem më mirë. Në qoftë se statu quo-ja do të prishet, është Perandoria osmane që do të zhduket pa lënë gjurmë. Cilat do të ishin pasojat? Ajo nuk mund të zëvendësohet nga një perandori e madhe bullgare; as nga një perandori e re bizantine. Në mënyrë të pashmangshme do të arrihet një kompromis mes Rusisë e Austrisë (Hungarisë). Këtë e dëshmojnë marrëveshjet e ndryshme, të përfunduara në raste të ndryshme ndërmjet këtyre dy fuqive dhe veçanërisht marrëveshja e fundit e vitit 1897, me të cilën Austria do të shtyhej deri në Selanik. Por në këtë rast Austria do të ndërrojë misionin e saj dhe do ta ndryshojë programin që i ka caktuar historia. Meqenëse donte të ishte pararoja, si ruajtëse e fundit nga agresioni i Perandorisë Lindore; në Ballkan do të mbetej Pangjermanizmi dhe Pansllavizmi. Nga një konflikt mes tyre, ai do të zgjidhej me epërsinë e njërës ose tjetrës palë, por gjithnjë me pasoja të pashmangshme për ekuilibrin e kombeve e fatale për Italinë. Prandaj, kundër një rreziku të tillë unë mendoj se ruajtja e statu quo-së do të ishte direktiva e gjithë politikës në Ballkan dhe veçanërisht politika e atyre kombeve që kanë interesa jetike e nuk miratojnë në Ballkan konkurrencën e shumëdëmshme midis gjermanishtfolësve dhe sllavëve; elemente që statu quo-ja dhe Turqia e reformuar duhet patjetër e në çdo kohë t’i mbajnë larg. Italia, e cila si për vendndodhjen e saj gjeografike aq edhe për zhvillimin e interesave të veta gjithnjë e në rritje, ka në Mesdhe një epërsi dhe do të ketë një zullmë të madhe dhe do të kallëzojë një mendjemprehtësi të mahnitshme politike duke marrë nismën e një drejtimi të ri në çështjen e Lindjes, për të siguruar në këtë vështrim interesant e të gjitha kombeve, edhe atë të Austro-Hungarisë, si një shtet me një pozitë të nderuar e personale.
(Kjo intervistë është përkthyer nga origjinali nga historiani Tanush Frashëri, i cili e ka zbuluar vetëm pak kohë më parë në arkivat italianë. (Mapo)
