Martin Çuni: Letër nga burgu famëkeq serb

Dje ishte datëlindja e nuses time, Mrikës. Ja letërurimin që ia pata shkruar në vitin 1989 nga burgu i Nishit:

Mrikë e dashur, ka diçka që njeriu e kujton me më shumë dëshirë dhe me më shumë mall. Thonë sa më larg syve aq më larg zemrës. Çudi! Nëse është ashtu atëherë te unë është diçka e veçantè, diçka e jashtëzakonshme. Mua ma merr mendja se nuk është bash ashtu si thonë. Nëse dikë e ke vërtetë në zemër nuk e harron kurrë; përkundrazi, nëse je larg, atëherë e do edhe më shumë e të mundon malli për të e nuk të len vend.Çdo shenjë që ta kujton atë person, të shtynë edhe më tepër të mendosh për të, të vuajsh për të. Mrikë, nuk kemi pasur jetë kutadi se çfarë, por kemi pasur pak e thjeshtë (thjeshtësinë e çmoj shumë), dhe mirë ka qenë për ne, në çerdhen tonë të varfër, por të bukur. Zemra e mirë ta bën jetën më të bukur. Zemra e mirë ta bën jetën më të lumtur, më të dashur dhe i harron të tjerat… Shumë gjëra që të rrethojnë, edhe se nuk janë të mira,  nga sytë e lëbyrur disi nuk i sheh apo i tejkalon! Sytë t’ i lëbyr dashuria për të dashurit, për ata që t’ i zvoglojnë vuajtjet në jetë, për ata që të shikojnë me sy të mirë e me dashamirësi, që në ty nuk e shohin të keqen, frikën dhe urrejtjen, të cilat duhet të jenë të huaja për njeriun që është tamam njeri. E tamam njeri është ai që nuk urren nga smira dhe nga grykësia!

Mrikë kam parë shumë në jetë, apo mua ashtu më duket. Kam hasur shumë karaktere, së fundi më të llojllojshmet, disa prej të cilëve kanë rënë në skëterrën e errësirës dhe të së keqes për të mos dalur kurrë më. Shumë gjëra nuk do të kisha mundur as t’ i merrja me mend, po mos t’ i kisha dëgjuar dhe hasur vetë! Çfarë bëhet nga njeriu që lind pa të këqia dhe pa orientim të prapë, por që nga ata është bërë e keqja që vështirë mund ta marrësh me mend. Krejt kjo nga mungesa e edukatës së mirëfilltë dhe të drejtë, nga lënia pas dore e njeriut kah ta çojnë erërat, mu si gjethi që i frynë era, herë andej e herë këndej. Më duket për këto të kam shkruar edhe një herë, po e lë pra…

Në këtë errësirë nganjëherë e ndiej më shumë mungesën tuaj. Ndiej mungesë më së shumti atëherë kur mendoj se në disa raste do të duhej që bile t’ jua shtrëngoj duart e t’ jua them ndonjë fjalë urimi nga zemra e zhuritur për ju! Ja, nuk janë larg ditëlindjet tuaja e do të kisha dashur të jem pranë jush, bile për disa momente. Do të vijë ajo ditë kur do të jemi bashk. Them po, por është bukur larg. Si ta marrësh them larg se atë që e ke në zemër e ke larg edhe nëse të ndajnë vetëm disa minuta e lere më vitet që janë shekuj që kurr nuk mund të kthehen në jetë!

Mrikë e dashur, çfarë të të them për datëlindjen tënde nga larg? Nuk ka fjalë që mund t’ i shprehnin të gjitha urimet e mia dhe dëshirat e mia që të kam në jetë bashk me filizat e mi. Të kam ruajtur thellë në zemrën time si dikur kur isha në jetë, kur ishim në jetë të dy në botën tonë si e patëm ndërtuar të thjeshtë, por me pasurinë më të çmueshme të jetës, harmoninë. Nuk janë asgjë thesaret, gurtë e çmuar, pasuritë ku ta di se çfarë, po nuk pate jetë ashtu si e do vet, harmoninë në jetë me të dashurit tu që i ke pranë e me të cilët duhet të jetosh. Jeta me dhunë nuk është jetë. Jeta atë nuk e duron, dhe atëherë nuk mund ta quajmë jetë po skëterrë. E di atë kallximin popullor si e humbin qetësinë e gëzimin vëllezërit kur ua falin lirat!? E ndalin këngën dhe mbaron gëzimi! Sapo e hetojnë shkakun ata i kthejnë lirat dhe vazhdojnë jetën e lumtur në harmoni. Po, a ka jetë ideale? Jo, nuk ka sepse është smira. Ajo është armiku më i madh i harmonisë midis njerëzve, çdokund, edhe në familje, krahas me interesin.

Sa fjalë kam për të thënë.  Mrikë, shumë…? Por të t’ i them do ta humbin vlerën… Thesari më i mirë është i sigurtë kur nuk e dijnë të tjerët! Po ta dinin do ta keqpërdornin për interesa të prapta kundër të mirës. … Ka thesar shpirtëror që duhet të ruhet më shumë se thesaret e tjerë sepse ai është vetëm për ata e jo për të tjerët. Është vlerë e vogël për të tjerët, ndërsa e madhe për vet ata. Andaj kujtimet tona do t’ i mbajmë të ndryra në vetvete si vuajtjet tona, si mallin tonë.Le të ziejnë përbrenda si dikur, sa t’ u vijë koha edhe një herë t’ i kujtojmë nën velin tonë të afrisë. Çdokush zemërmirë ka thesar të tillë të paprekshëm, pa smirë. Çdokush e ka yllin e vet të ndritshëm, në qiellin e dëshirave të realizuara apo të parealizuara në jetë. Më ka rrëfyer një shok për yllin e tij, se si ai yll i ishe shfaqur vetëm para vdekjes në lule të rinisë. Kurr nuk e kishte menduar përpara, por i kishte dalur aq afër për t’ u larguar në dy botra, njera realitet i hidhur tjetra abstrakte pa jetë, humbëtirë në dukje e në të vërtetë shndërrim materjeje, kthim në natyrë, si ëndërr e papërfunduar.

Mrikë, athua ishte ëndërr e përjetuar jeta jonë e shkurtër. Këtë unë për vete nuk e quaj jetë, por një skëterrë, a katarzë njerëzore të cilën njeriu ka ditur ta krijojë kundër vetvetes si bir  i Kainit, sepse edhe ai i ka pasardhësit e vet. E gjer sa të mundet fara që e ka mbjellur ai, do të gjejnë truall të mirë smira dhe e keqja njerëzore. Është vështirë që të mbillet fara e të mirës njerëzore. Megjithatë jeta jonë ishte ëndërr e bukur sado që e shkurtër për t’ u vajtuar. Meqë vaji nuk bën punë, pra vetëm ta kujtojmë. E kujton edhe ti ndoshta, meqë s’ na ka mbetur tjetër vetëm të përkundim kujtimet si era gjethet në vjeshtë. E terë kohën kështu sillem e nuk mund të ta them atë që duhet thënë se do ta humbte vlerën që e ka për ne, dhe vetëm për ne…

Mrikë e di se një letër të bie në dorë e dy nuk të binë, por s’ ke ç’ t’ i bësh. Kështu, si të kam thënë, po më duket sikur bisedoj me ty. Bile me mendime iku nga realiteti që më rrethon sado që pak kohë, Një ditë e rëndësishme për ty, të kujtohet, të dhuroja lule. Ato i dua shumë se vërtetë janë diçka e bukur që krijon natyra. Si nuk bëhet garë edhe për të bukurën në jetë  si bëjnë garë lulet për bukuri!? Secila me bukurinë e vet karakteristike të plotsuar edhe me aromë dehëse! Trendofilet më pëlqejnë shumë. Është interesant se ato për ta ruajtur bukurinë kanë bërë gjembat që të thumbojnë, poqese dikush don t’ i këpusë! Njeriu sikur punon kundër vetvetes, shpeshherë ashtu vepron edhe kundër luleve! Po dominon bukuria e vdekur nër qytetet tona, gurët e betonarmea janë bërë zbukuruese që shëmtojnë. Sa pak vend është lënë për lule, sa pak vend është lënë për jetën e filizave tona të reja, luleve të jetës!

Edhe tash për ditëlindjen tënde do të të dhuroja një tufë lule të freskëta, edhe ato jo të ndonjë kopshti në rrethojë, po nga ndonjë rogë në shpatmali që nuk është e kufizuar me asgjë që t’ i pengojë rrezet e Diellit, që të pengojnë drenushat për t’ u sjellur lirisht, dhe bletët e të lira që të mbledhin nektarin! Lulet do t’ i mblidhja një nga një dhe ngadalë që të mos i lendoj, megjithse është krim që të këputen, por meqë janë për ty ( e diç duhet të të dhuroj) do ta kisha bërë atë me dëshirë, Do të kishim shkuar atë ditë jashtë qytetit e do të endeshim në natyrë, në bjeshkën që kam qenë dikur si fëmijë. Do të shkonim te kroi i ahut me ujë të kulluar si loti i drenushës e të freskët si uji i borës në gryka. S’ dihet,  ëndërrat ka ndodhur që janë realizuar; kjo meqë është ëndërr që lehtë mund të realizohet s’ është çudi që të bëhet realitet ndonjëherë në jetën që na ka mbtur borgj edhe pak! Kjo është dëshira ime e ti ndoshta ke dëshira të tjera e unë po bëj llogari pa hanxhinë si thonë!

Këtë letër, Mrikë e kam filluar paradite dhe tash po e vazhdoj në mbrëmje. Sa ndryshon njeriu nga mëngjesi deri në mbrëmje? Ndryshon varet… E sa thua ti ndryshon për shumë vite, s’ mund ta marrësh me mend! Sa herë kujtoj kohën e shkuar, them se këtu jam me shekuj. Jeta dikur më duket shumë larg. Dhe vërtetë ashtu është.  As hyjësitë nuk janë aq larg nga njera tjetra. Ato ndoshta nuk do të takohen kurr, ndërsa ne nuk di sa kohë na ndan, meqë asgjë nuk është absolute pos materies. E po e zëmë se takohen hyjësitë, apo nuk takohen megjithatë ne do të takohemi doemos, herëdokurë në qiellin tonë të dëshirave të vogëla,

Mrikë, unë ditëlindjen nuk e kam festuar kurr. As të parët tanë nuk e kanë pasë zakon, qe besa edhe nuk kanë pasur kohë për atë punë. Ndërsa tash as që më bie ndërmend kur e kam datëlindjen.Çfarë ditëlindje, çfarë pallavrash. Herë më duket se jam i lindur shumë heret sa kam harruar, kur s’ e mbaj mend dot! Herë herë më duket shumë vonë, është dashur shumë më përpara që të mos e takoj këtë jetë. Herë them mirë është, mu ashtu është dashur, dhe vërtetë kjo e fundit është me vend, as parakohe as paskohe. Unë erdha në jetë një ditë maji, ndërsa ti në një ditë shtatori. Erenikun e kishim në mes, ndërsa Drini na bashkoi atëherë, nuk e di kur do të bashkohemi përseri!?

Sa ua kam lakmi poetëve që gjithçka e shprehin me vargje. Shkurt po shumë kuptimplote. Vërtetë aftësi e jashtzakonshme.Kuptohet të gjithë poetët nuk më kënaqin me artin e tyre. Disa më duken shumë më të afërt, më duken me zemër të butë se mendafshi, me fjalë mehlem për varrë që të galdojnë thell në shpirtë! Edhe po t’i lexosh me dhjetra herë nuk të bëhen tepër, po përkundrazi të bëhen edhe më të afërta edhe më të ngrohta, edhe më të dashura. Fjalët janë si fijet e mendafshit të thurura në pëlhurë në ndonjë pikturë të bukur që subjektin e bëjnë të gjallë me jetë të jashtëzakonshme dhe të fuqishme. E ashtu do të kisha dashur të jenë fjalët e mia që t’ i shprehu të gjitha urimet e përjetimet për datëlindjen tënde Mrikë. Të kam larg syve, por në zemër ngujuar të mbaj. Ja këto mendime i kam që në mëngjes me rreze të pakta të diellit që depërtojnë nëpër sitë e nëpër shoshë dhe arrijnë të zbehta si në Polin e veriut. Po të mos ishin rrezet tuaja të shpresës dhe të fjalës do të mërdhihesha edhe në pkë të gushtit si jam tash. Mirëpo unë zemrën e kam të ngrohtë nga zjarri i largët që buron nga ju dhe që ka fuqi të jashtëzakonshme njerëzore. Është si pishtar dhe fuqidhënës për mua.

Mrikë ju më patët rrëfyer se si një dimër, ftoit që e keni në oborr, acari i madh ia kishte  tharë të gjitha degët e pastaj çka kishit hequr që ta rigjeneroni! Si më duket ashtu do ta keni edhe me mua! Për një kohë do të heqni derisa të përshtatem sadokudo me jetën që e kam harruar tashmë, dhe që më duket si e kaluar e largët me shekuj të perënduar, të cilët flejnë në krahët e historisë duke sharruar dalë ngadalë në harresë derisa të shuhen e të flejnë në qetësinë e tyre pa i trazuar dorë e askujt më. Sa e mirë është dora e harresës nganjëherë! Po mund të bëhej klasifikimi i harresës, dhe të harroheshin vetëm të këqiat në jetë e të mbaheshin në jetën e kujtesës vetëm përjetimet e mira dhe të gëzuara që bota të merrte  ngjyrë më të bukur në jetën tonë të shkurtër sa çil e mbyll sytë, si thotë plaku shekullor: ” jetova sa hyra në këtë derë e dola në atë tjetrën, pra shumë pak! E kjo e jona edhe më pak edhe e biberosur me të gjitha të mirat eksik, kuptohet!

E dashur Mrikë, ndoshta nuk kam të drejtë, por ja që realiteti po na i prishë planet romantike. Edhe romantizmi ka dalur nga mjerimi, për ta bërë jetën më të zbukuruar! Apo për t’ i mbyllur sytë para realitetit të hidhur që rrethon.

Mrikë gjyshja ime këndonte në mënyrën e vet, që ne na dukej e çudtishme. Ajo i thurte vet vargjet e rimuara dhe përmbajtësore. Vargjet e saj ishin epike. Ato ishin vargje për jetën që e kishte kaluar, për ato që kishte përjetuar gjatë tetë dekadave të jetës së saj të vështirë.. Ajo kishte përjetuar shumë stihi luftërash në jetën e saj. Ajo ato nuk i quante këngë nga se ishin të dhembshme, ashtu si kishte qenë edhe jeta, shumë prekëse e tronditëse. Gjithë jetën e këndonte në to. Ajo thoshte  këto nuk janë këngë po jeta i ka bërë të tilla. Edhe mua ato më preknin dhe më trondisnin shumë thellë. Asnjëherë nuk kam mundur t’ i dëgjoj i qetë!

E unë nuk di çfar këngësh të këndoj, dhe a duhet të këndoj? Fat i keq është që kurr nuk kam mësuar të këndoj. Po të kisha ditur do të këdoja edhe si gjyshja këngë epike. Ajo këndonte edhe nga ato që nuk i kishte krijuar vet. Më trgonte një herë edhe për fuqinë e atyre këngëve. Ja si: një plak i kishte lutur gratë që ta këngëvajtonin për së gjalli për jetën e tij. (Kishte qenë shtëpi e madhe.)Ato e kishin vajtuar aq mirë sa plaku nga përmallimi nuk i ndal dot lotët!. Gjyshet i kanë kujtimet e mira, andaj edhe unë i kam shumë!

Ja erdhi serish mbrëmja. Mbrëmja më duket shumë e gjatë, më e gjatë se tërë dita! Atëherë më ngërthehen mendimet, kujtimet, dëshirat dhe gjakimet, trazohen e bëhen rrokopujë. Gjithë këto që po t’ i them, nuk janë për t’ u venë në letër urimi e përgëzimi për datëlindje, por sillu e mbështillu e ku dhemb dhëmbi shkon gjuha, dashur e padashur. Drita e mbrëmjes është më misterioze dhe nxitëse për të menduar. Ndoshta kjo rrjedh nga lodhja se secili mendon në vetvete për telashet e veta dhe gjerat që e preokupojnë thellë në shpirtë!

Mrikë, çka të të dhuroj unë përpos fjalëve, përpos dëshirave nga zemra që të të qeshë edhe ty fati ndonjëherë ashtu si ke dëshirë, me siguri atëherë do të më qeshte fati edhe mua se ne fatin e kemi sëbashku të gërshetuar ( nos thuaj që e kam me interes!).  Ta dijsh se jam me ty me mendime dhe me zemër. Sa herë e shikoj qiellin kah ju, mendoj athua i shoh retå që i shihni edhe ju? Athua e shohim ndonjë pikë në qiell sëbashku në të njejten kohë? Shpesh them me vete të kisha mundësi të dal në mbrëmje  dhe të shikoj yjet, ndonjerin nga ata që e shikoni edhe ju;  kështu shikimet do të na takoheshin bile në një yll! Mendimet do t’ i kishim sëbashku në një yll dhe ato e ato shikime do të takoheshin atje dhe do të reflektoheshin reciprokisht: të miat te ju e t’ uajat te unë. Oh të kishte një mundësi të tillë! Por unë yjet nuk mund t’ i shoh asnjëherë se nuk dal në mbrëmje. Shëtinë e kam vetëm paradite e kështu pak shpresë kam te retë sepse ato janë shumë poshtë dhe të errëta!  Ndoshta retë në stratosferë do të mund të kishin një ndërmjetsim të tillë që na duhet ne, por megjithatë kam pakëz shpresë!

Më mirë le t’ i lëmë mendimet të lira që të gjejnë rrugën e vet, dhe mjetet për udhëtim si të munden e si të dijnë.  Po njeriu nga natyra është i prirur që të gjejë rrugë ( e më së shumti më pëlqen rruga e poetëve se është më e bukura!). Dikur njerëzit çonin fjalë përmes zogut të malit, përmes pëllumbit e dallëndyshes e unë pse të mos ju përgëzoj , përshëndes dhe uroj përmes yjeve!? Po ja që nuk bëhet se yjet nuk i shoh dot që t’ i  porosis në mbrëmje se ditën ata nuk shihen! T’ i përcjelli urimet përmes Diellit e humbin vlerën e vet  se është ditë dhe dëshirat e mia do t’ i mësonte gjithë bota, pra çdokush qoftë qëllim mirë apo qëllimkeq! Më në fund më mirë po t’ i dërgoj kështu e ndoshta do të të bijnë në dorë heret a vonë e nuk do ta humbin vlerën, se dëshirat janë dëshira e urimet urime kurdo që të arrijnë.

– Të të them Mrikë i bëfsh shumë pranvera, por më të mira se këto të fundit ( një dekadë është!) e mos të të bie t’ i harrosh!

Është pak cok!

– Uroj që të kesh shëndet të mirë dhe jetë sa malet!

– Uroj që të të plotsohen të gjitha dëshirat, edhe ato më të voglat!

– Uroj që të gëzosh e vetëm të gëzosh se mjaft me hidhërime!

– Uroj që t’ i kesh të gjitha të mirat e mos të dijsh çfarë të bëjsh me to! Për të mirë!

– Uroj që t’ i bësh njëqind e një pranvera!

– Ja më në fund po e përfundoj këtë letër ( të shkruar për dy ditë), duke jua përcjellur të falat e mia me shëndet të gjithve: ty Mrikë, babait, nënës, Agronit, Teutës, Martes me të sajt, të afërmve dhe kush të pyesë!

 Nga larg ua shtrëgoj duart!

‘ Yti Martini