Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
Ditëve të fundit, sikur një stuhi e papritur ka pllakosur Serbinë, e mediat—si pasqyra të zhurmshme të kohës—pasqyrojnë këtë trazim që po përfshin çdo cep të vendit. Nuk është një rrëfim i zakonshëm, as një lajm i radhës që humbet në harresën e kronikave të ditës; është një jehonë e fuqishme që shpërthen nga sheshet, rrugët, universitetet dhe zemrat e njerëzve që nuk durojnë më.
Demonstratat studentore dhe popullore janë shndërruar në valë të pandalshme që tronditin themelet e regjimit kriminal të Aleksandar Vuçiqit. Një brez i ri, i etur për ndryshim, ka dalë në rrugë, duke ngritur zërin kundër një sistemi që prej vitesh ka mbjellë frikë dhe padrejtësi. Nuk janë vetëm studentët, por është edhe populli, i lodhur nga mashtrimet, i mbytur nga premtimet boshe dhe i zhgënjyer nga një shtet që i ka kthyer shpinën.
Nëpër rrugët e Beogradit dhe qyteteve tjera, shihet një energji që nuk mund të shuhet me gaz lotsjellës apo kërcënime. Është zëri i atyre që kërkojnë dritë në errësirën e një regjimi që prej kohësh ka shndërruar Serbinë në një arenë të kontrollit të hekurt. Duket sikur historia po zgjohet sërish, duke përsëritur një skenë të njohur—aty ku popujt, kur e ndjejnë kufirin e durimit të thyer, ngrihen në këmbë dhe nuk lejojnë që tirania t’i mbajë peng.
Ndërkombëtarët shikojnë me habi, disa me mbështetje të heshtur, e disa me frikën se kjo stuhi mund të tejkalojë kufijtë e Serbisë. Në këtë vorbull të revoltës, pyetja që mbetet pezull është se a do të jetë kjo vala që përmbyll një epokë dhe hap një faqe të re për Serbinë, apo do të mbetet vetëm një klithmë e dëshpëruar në errësirën e një dimri politik?
Por një gjë është e sigurt: rrugët nuk janë më të heshtura, sheshet nuk janë më bosh dhe populli nuk është më i frikësuar. Historia është në lëvizje.
Historia e protestave studentore në Serbi nuk është as e para, as e fundit, dhe nuk do të jetë e fundit as për shumë kohë. Revolta studentore është si një zjarr që ndizet dhe rigjenerohet nga shpresa, nga dëshira për drejtësi dhe nga nevoja për ndryshim. Ajo është një thirrje që përsëritet përmes kohëve, një jehonë që nuk shuhet as me dhunë, as me frikë.
Por historia nuk fillon sot. Në ish-Jugosllavi, në rrugët dhe universitetet e asaj bote të trazuar, studentët shqiptarë ishin ndër të parët që ngritën zërin kundër padrejtësive. Ishte një zë i brishtë në fillim, por që u bë jehonë, duke tronditur themelet e një shteti që nuk njihte të drejtat e tyre. Ata nuk protestonin për një çështje kalimtare, as për një padrejtësi të rastësishme; ata protestonin për vetë qenien e tyre, për identitetin, për të drejtën për arsim, për dinjitetin që u mohohej.
Dhe kështu, protestë pas proteste, ngjarje pas ngjarjeje, zëri i tyre u shndërrua në një thirrje të madhe, që nuk mund të shtypej as me kërbaç, as me dhunën e egër të policisë serbe. Gjaku u derdh, britmat u shuan në rrugë, por nuk u shua flaka e shpirtit të tyre. Sepse ky ishte një zjarr që nuk mund të shuhej me forcë – ishte një zjarr i drejtësisë, i të vërtetës, i lirisë.
Studentët shqiptarë nuk u pajtuan kurrë me politikën serbe, nuk e ulën kokën përballë urdhrave të dhunshme, nuk e pranuan padrejtësinë si fat të shkruar. Ata ishin përherë në ballë të luftës për të drejtat e tyre, duke e kthyer protestën në simbol të rezistencës.
Dhe sot, ndërsa Serbinë e përfshijnë protestat e reja, ndërsa studentët dalin në rrugë për të kërkuar një të nesërme ndryshe, hija e historisë duket se kalon mbi të njëjtat rrugë. Ata që dikur i shtypnin të tjerët, tani po përballen me valën e revoltës në vendin e tyre. Historia ka mënyrën e saj për të dhënë mësime – disa i mësojnë, të tjerët përsërisin të njëjtat gabime. Por një gjë mbetet e pandryshuar: e drejta nuk mund të shuhet, sado të ashpra të jenë goditjet kundër saj. Dhe zëri i studentëve – qoftë ai i dikurshëm, qoftë ai i sotëm – nuk mund të mbetet i heshtur.
Studentët shqiptarë nuk organizojnë më protesta, sepse ëndrra e tyre shekullore u realizua. Rrugët që dikur gumëzhinin nga klithmat e revoltës, tani janë të mbushura me hapin e lirë të brezave të rinj që ecin drejt së ardhmes së tyre. Ata që dikur ngrinin parulla dhe sfidonin dhunën për të drejtat e tyre, sot ndërtojnë vendin që dikur e shihnin vetëm si një ëndërr të largët. Zjarri i tyre nuk u shua, por u shndërrua në dritën e lirisë.
Por ndërsa në trojet shqiptare protestat janë shndërruar në kujtime të një kohe të kaluar, në Serbi flakët e pakënaqësisë nuk po ndalen. Historia e revoltës atje është ende e pambaruar, një kapitull që ende shkruhet me dritën dhe hijet e së vërtetës. Ata, ndoshta vonë, por më mirë vonë se kurrë, kanë nisur ta ndjejnë peshën e politikës së hidhur të pushtetit kriminal. Prej vitesh, një dorë e hekurt ka shkruar për ta një rrëfim të mbushur me gënjeshtra dhe mashtrime, por tani ata po kërkojnë ta rishkruajnë historinë me duart e tyre.
Në sheshe e rrugë, zemërimi i grumbulluar prej kohësh shpërthen si një vullkan. Është një klithmë e vonuar, por e fuqishme, një britmë që sfidon frikën dhe apatinë e një shoqërie që për shumë kohë kishte heshtur. Ata tani e shohin qartë atë që më parë u ishte fshehur – prangat e padukshme të një regjimi që i ka mbajtur peng në hijet e së shkuarës. Dhe kur njerëzit e ndjejnë peshën e padrejtësisë, ata nuk mund të qëndrojnë më të heshtur.
Në Serbi, protestat janë tani simfoni e mllefit, një thirrje e vonuar për liri dhe drejtësi. Ndoshta nuk është e njëjta luftë që shqiptarët bënë dikur, por fryma e saj mbetet e njëjtë – një betejë kundër padrejtësisë, kundër tiranisë, kundër një pushteti që e ushqen veten me frikën dhe nënshtrimin e popullit të tij. Historia përsëritet, por këtë herë, është në duart e tyre për ta ndryshuar.
Një stuhi studentore ka pllakosur Serbinë, duke e shndërruar universitetin në një arenë të revoltës kundër padrejtësive. Rrugët dhe kampuset nuk janë më vetëm hapësira akademike, por janë kthyer në simbole të një populli të lodhur nga mashtrimet, të zhgënjyer nga një pushtet që nuk e dëgjon zërin e tij. Në Serbi, zemërimi i studentëve nuk është një klithmë e shuar në boshllëk – është një zë që kumbon, që sfidon dhe që refuzon të heshtë.
Politikat destruktive të Aleksandar Vuçiqit kanë ndërtuar një realitet të hidhur, një realitet ku padrejtësia shndërrohet në ligj dhe shpresa në një mall të rrallë. Por studentët nuk mund ta pranojnë këtë errësirë që u imponohet. Ata e dinë se dijet nuk mund të zhvillohen në terr, se universiteti nuk mund të jetë një strehë për nënshtrim. Prandaj, si një dallgë e fuqishme, pakënaqësia e tyre po mbulon qytetet, duke i bllokuar fakultetet në një akt sfide dhe rezistence.
Sipas të dhënave të fundit nga agjencitë ndërkombëtare të lajmeve, më shumë se 40 fakultete në universitetet e Beogradit, Novi Sadit, Nishit dhe Kragujevcit janë tashmë të bllokuara. Kjo nuk është vetëm një shifër – është një tregues i një revolucioni që po zë rrënjë, i një lëvizjeje që nuk do të ndalet me premtime boshe. Në heshtjen e korridoreve të fakulteteve të zbrazura, në sheshet e mbushura me studentë që protestojnë, historia po shkruhet me çdo hap të tyre, me çdo thirrje të fuqishme për drejtësi.
Në këto momente, universiteti nuk është vetëm një vend mësimi – është një skenë ku liria po kërkon rrugën e saj, ku një brez i ri po i bën ballë frikës dhe nënshtrimit. Në këtë sfidë, nuk ka më kthim prapa. Pyetja e vetme që mbetet pezull është: a do ta dëgjojë pushteti këtë zë, apo do të zgjedhë të luftojë me të njëjtën dhunë që historia tashmë e ka dënuar? Një gjë është e sigurt – studentët kanë vendosur të mos heshtin. Dhe kur studentët ngrihen, ndryshimi bëhet i pashmangshëm.
“Studentët nuk heshtin më” – një thirrje që përshkon rrugët e Serbisë si një klithmë e papërmbajtshme, një moto që ka marrë formën e një betimi kolektiv. Nuk është më një slogan i thjeshtë, por një premtim, një shpirt i zgjuar që nuk pranon të kthehet në gjumë. Këta studentë nuk janë thjesht nxënës të një sistemi arsimor, por janë bërë protagonistë të një historie që kërkon drejtësi, të një revolte që nuk do të shuhet derisa të ndriçohen hijet e padrejtësisë.
Dhe me të drejtë, ata kërkojnë përgjegjësi. Nuk mund të ketë heshtje aty ku ka dhunë, nuk mund të ketë harresë aty ku ka plagë të hapura. Ata që dikur marshonin me libra në duar, tani marshojnë me kërkesën për drejtësi, për të sjellë përpara ligjit ata që guxuan të përdorin forcën kundër atyre që kërkonin vetëm një të ardhme më të mirë. Studentët nuk harrojnë, as profesorët nuk harrojnë – kujtimi i protestave të mëparshme, ku dhuna u përdor si mjet frikësimi, është ende i freskët në mendjen e tyre.
Kërkesa e tyre është e qartë: ata që sulmuan studentët dhe profesorët, ata që u përpoqën të shtypin fjalën e lirë me brutalitet, duhet të mbajnë përgjegjësi. Sepse heshtja do të thoshte dorëzim, dhe dorëzimi do të ishte vdekje për çdo shpresë për një shoqëri më të drejtë. Kjo nuk është më një protestë e zakonshme, është një betejë morale për të mos lejuar që historia të përsëritet në cikle të pafundme të dhunës dhe harresës.
Në Serbi, studentët kanë vendosur të mos heshtin më. Ata nuk duan të jenë brezi që u përkul përpara padrejtësisë, por brezi që i dha fund asaj. Dhe kjo thirrje, që sot kumbon nga sheshet dhe universitetet, është jehona e një ndryshimi që tashmë ka nisur të marrë formë.
Sa herë që i shoh ato pamje të protestave në Beograd dhe anekënd Serbisë, më pushton një ndjenjë e çuditshme, sikur historia po më thërret nga e kaluara. Është një dejavu e viteve të largëta, e vitit 1981 kur Prishtina gumëzhinte nga zëri i studentëve shqiptarë që kërkonin lirinë e mohuar, e vitit 1989 kur errësira e një regjimi shtypës po mbyllte çdo dritare shprese, e madje edhe më herët, në vitin 1968, kur zjarri i revoltës shpërtheu për të kërkuar drejtësi në një shtet që e mohonte të drejtën më elementare – të qenit vetvetja.
Edhe atëherë, ashtu si tani në Serbi, bllokoheshin fakultetet, profesorët bashkoheshin me studentët, shpresat ushqeheshin nga besimi se një ditë do të vinte drejtësia. Por për studentët shqiptarë, ajo ishte një kohë tjetër, një kohë më e egër, më e pamëshirshme. Dhuna që ushtrohej ndaj tyre nuk ishte as e fshehtë, as e sporadike – ajo ishte një makinë e organizuar shtetërore, një përndjekje sistematike që nuk njihte kufij as moralë e as ligjorë. Regjimi nuk kursente as kërbaçin, as burgun, dhe ajo që ishte më e tmerrshmja – çdo dhunë që ushtrohej mbi ta përkrahej hapur nga i gjithë spektri politik jugosllav.
Në Prishtinë, demonstratat nuk ishin thjesht për një çështje sociale apo ekonomike; ato ishin një betejë për ekzistencë, një klithmë për të drejtën për të qenë, për të jetuar, për të mësuar në gjuhën amtare, për të mos u trajtuar si qytetarë të dorës së dytë, për të qenë Republikë. Dhe në atë betejë, nuk pati mëshirë. Nuk pati as mbështetje ndërkombëtare, as fjalë të buta diplomatike. Vetëm gaz lotsjellës, arrestime dhe një shtypje e pamëshirshme që synonte të shuante një brez të tërë.
Por historia ka një mënyrë të çuditshme për të bërë drejtësi. Ata që dikur sundonin me dhunë dhe përçmim, tani e gjejnë veten të ngujuar në të njëjtat rrugë që dikur i mbushnin me polici dhe kërcënime. Ata që dikur vendosnin kush duhej të heshtte, sot e gjejnë veten përballë një vale të pakënaqësisë që nuk mund ta ndalin më.
Dhe kështu, unë shoh pamjet e Beogradit sot dhe nuk mund të mos mendoj për Prishtinën e djeshme. Dallimet janë të mëdha, por thelbi mbetet i njëjtë: studentët, kur ndihen të shtypur, kur u mohohet e ardhmja, kur shohin se e drejta është bërë një vegël e pushtetarëve, nuk mund të rrinë të heshtur. Ata dalin në rrugë. Ata bllokojnë fakultetet. Ata e kërkojnë të drejtën e tyre me çdo mjet që kanë.
Dhe kjo, pavarësisht kohës apo vendit, është një ligjësi që historia e ka dëshmuar herë pas here – brezat e rinj nuk pranojnë të jetojnë me prangat e brezave të vjetër. Ata janë zëri që nuk mund të shuhet, jehona që nuk mund të ndalet, flaka që, sado të përpiqesh ta mbulosh, do të gjejë gjithmonë një rrugë për të djegur padrejtësinë.
Ishte një natë e qetë, dhe në sfondin e errët të heshtjes, një zë kumbonte nga radioja “Evropa e Lirë”. Ishte zëri i një studenti – një djaloshi të ri nga Beogradi, Stevan Zdravkoviq, student i vitit të fundit në Fakultetin e Shkencave Politike. Fjala e tij nuk ishte thjesht një mendim, por një thirrje e dalë nga thellësia e ndërgjegjes, një reflektim që bartte peshën e një brezi të tërë.
“Nëse humbas një afat provimesh, nëse më duhet të sakrifikoj një semestër, nuk është asgjë krahasuar me një jetë të humbur.”
Sa e thjeshtë tingëllon, dhe sa thellë godet! Në ato pak fjalë që mbante zëri i tij, fshihej një e vërtetë e madhe, një vetëdije që përtej shifrave të fakulteteve të bllokuara dhe protestave të bujshme, jeta kishte peshën më të madhe. Nuk ka semestër, nuk ka diplomë, nuk ka karrierë që vlen më shumë se e drejta për të jetuar si njeri i lirë.
Në atë natë, fjala e tij më tingëlloi si një përplasje e historisë me të tashmen, si një jehonë që dikur kishim dëgjuar edhe në Prishtinë, në vitet kur studentët shqiptarë flijonin vitet e tyre akademike për një të drejtë më të madhe – për ekzistencën, për dinjitetin, për vetë qenien e tyre. Atëherë, liria e mendimit dhe lëvizjes ishte një ëndërr që paguhej me sakrificën e rinisë, një betejë e heshtur në bibliotekat e braktisura dhe në klasa që mbeteshin të zbrazëta.
Dhe ja ku historia përsëritet. Një student i ri serb, një zë i pastër mes errësirës politike, që refuzon të nënshtrohet, që e di se disa luftëra janë më të mëdha se ambiciet personale, se ka kauza që nuk mund të maten me notat e një provimi apo me kreditë e një semestri të humbur. Një jetë e humbur, një shpresë e vrarë, një brez i gjunjëzuar – këto janë humbjet e vërteta, këto janë plagët që nuk shërohen me kohën.
Fjalët e tij, të thjeshta por të pashlyeshme, janë një dritë në një realitet të errët. Ato janë një shenjë se në Serbi po rritet një brez që nuk pranon të heshtë, një brez që e di se nuk mund të ketë të ardhme aty ku nuk ka drejtësi. Dhe kur studentët e një vendi e kuptojnë këtë, atëherë asgjë nuk mund t’i ndalë – as frika, as kërcënimet, as premtimet boshe. Sepse historia ka treguar se ndryshimi nis gjithmonë nga ata që nuk kanë më frikë ta thonë të vërtetën.
Sa e njohur më tingëllon kjo deklaratë! Sa shumë më kthen pas në kohë, në vitet kur studentët shqiptarë të Kosovës, me zemrën plot guxim dhe shpirtin të ndezur nga ëndrra e lirisë, thoshin me bindje: “Më mirë të demonstrojmë sot dhe të vdesim për atdheun, por që nesër Kosova të jetë njëherë e përgjithmonë e lirë.”
I njëjti zjarr, i njëjti betim, e njëjta vetëdije e pashmangshme se ka çaste në histori kur jeta personale bëhet e vogël përballë së drejtës së madhe. Ka momente kur frika venitet dhe vetëm një e vërtetë mbetet – se pa sakrificë nuk ka liri, se pa zë nuk ka drejtësi, se pa rebelim nuk ka shpresë.
Ashtu si dikur në Prishtinë, kur rrugët mbusheshin me studentë që sfidonin dhunën e një shteti që i mohonte, tani edhe në Beograd po ngrihet një brez që nuk pranon të heshtë. Është ironike si historia kthehet, si dhimbja kalon nga një popull te tjetri, si zëri i studentëve, pavarësisht gjuhës apo kombësisë, mbetet një fuqi që sfidon regjimet dhe riformëson epokat.
Por ka një dallim të madh. Në vitin 1981, studentët shqiptarë nuk protestonin për reforma, për zgjedhje të ndershme apo për një pushtet më të drejtë. Ata protestonin për ekzistencën, për të drejtën për të jetuar si shqiptarë në tokën e tyre, për të folur gjuhën e tyre, për të ndërtuar të ardhmen e tyre pa prangat e një shteti që nuk i pranonte. Dhe për këtë, ata paguan çmimin më të lartë – jo vetëm me semestra të humbur, por me jetët e tyre, me burgjet, me torturat, me vite të tëra në errësirë.
Sot, ndërsa një student serb shpreh të njëjtën logjikë, historia duket sikur po rikthen një reflektim të vonuar. Ata që dikur heshtnin për vuajtjet e tjetrit, sot ndihen të goditur nga e njëjta padrejtësi. Ata që dikur përkrahën dhunën ndaj studentëve shqiptarë, sot janë viktimat e një sistemi që i konsumon të gjithë. Dhe kështu, rrethi i historisë mbyllet – për t’u hapur ndoshta me një vetëdije të re, se asnjë regjim nuk është i përjetshëm, dhe asnjë padrejtësi nuk mund të mbetet pa u sfiduar.
Në fund, e vërteta mbetet e njëjtë. Ka kohë kur heshtja është vdekje dhe kur fjala bëhet shpëtim. Ka çaste kur jeta personale zbehet para idealit, dhe kur një brez duhet të ngrihet që brezat e ardhshëm të mos jetojnë në robëri. Këtë e mësuan studentët shqiptarë atëherë. Këtë po e kuptojnë studentët serbë tani. Pyetja që mbetet është: a do të mësojë historia më në fund se liria nuk mund të mohohet askund, askujt?
