Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
(Këngët e lirisë, përmbledhje me poezi, Zvicër, botuar ilegalisht, 1980)
Ishin vitet kur rinia digjej si zjarr i pashuar nga etja për liri, kur ëndrrat lindnin më të mëdha se vetë realiteti, dhe zemrat e të rinjve rrihnin në të njëjtin ritëm me frymën e kohës — një kohë e rëndë, por e mbushur me idealizëm, me guxim, me zjarr që ndizej nga fjala dhe nga shpresa. Ishin kohë kur fjala ishte më shumë se fjalë — ishte armë, ishte dritë, ishte flamur i shpirtit.
Në ato duar të reja, plot dritë dhe guxim, një ditë u shfaq si një copë shenjtërie libri “Këngët e Lirisë” — jo thjesht një vepër poetike, por një libër që ngjante si relikt e shenjtë, si një amanet i madh për një brez që nuk pranoi të heshtte. Ai libër nuk vinte thjesht si lexim, por si mesazh, si mision, si zë i një populli që kërkonte të dëgjohej përmes vargut.
Nuk e di kush ma kishte sjellë atë libër në shtëpi atë ditë — ndoshta një dorë e padukshme e lirisë, ndoshta një mik i heshtur i ndërgjegjes kombëtare, ndoshta një shenjë e vogël e një rrjete të madhe dashurie për atdheun. Por nuk ishte hera e parë që ajo shtëpi në Dragodan e priste fjalën e ndaluar me dyert e hapura. Jo rrallëherë, në prag të derës, gjeja të fshehur ndonjë fletëthirrje, ndonjë trakt, ndonjë fjalë të ndaluar që udhëtonte në fshehtësi nga zemra në zemër, nga shpresa në shpresë.
Ato ishin ditë të ngarkuara me rrezik, por të mbushura me kuptim. Çdo copë letre që gjendej në derë kishte një peshë më të rëndë se çdo fjalor zyrtar. Ishin copëza zëri që i jepnin frymë një populli që kërkonte të zgjohej. Ishin fishkëllima të lirisë që depërtonin në muret e heshtjes dhe trokisnin butë në ndërgjegjen tonë.
Dhe ashtu, pa shumë fjalë, libri “Këngët e Lirisë” u bë pjesë e frymëmarrjes sime — një fjalë që s’mund ta mbaje vetëm për vete, por që doje ta ndaje me gjithë botën. Sepse nuk ishte thjesht një libër me poezi — ishte një shpërthim i heshtur, një thirrje për liri, një këngë që rronte në heshtje, por kumbonte në zemër.
E lexova me një frymë, siç pihet një ujë i kthjellët pas një rrugëtimi të gjatë në shkretëtirën e shtypjes. Dhe ajo çka mbaj mend është ndjesia therëse e emocioneve që më kapluan gjatë leximit të çdo vargu, çdo strofe që kishte lindur në mes të netëve të rezistencës.
Libri nuk ishte thjesht një përmbledhje poezish; ai ishte një frymë e gjallë, një kushtrim i zëshëm që vinte nga errësira e burgjeve dhe qelitë e idealistëve. Kishte një dritë që ndizej brenda fjalëve, një dritë që nuk shuhej edhe pse ishte e ndaluar. Ishte botuar në terr, në heshtjen konspirative të ilegalitetit, atje ku fjala shkruhej me ankth e shpresë dhe shpërndahej me guxim të fshehtë. Ishte një vepër që nëse binte në duart e armikut, kthehej menjëherë në zinxhirë dhe ndëshkim të pamëshirshëm – një fjalë që peshonte si dëshmi e krimit më të madh: dashuria për atdheun.
“Këngët e lirisë” dolën në dritë në prag të një zgjimi popullor – vetëm dy muaj e gjysmë para se rrugët e Kosovës të jehonin nga thirrjet e demonstratave të vitit 1981. Ishin këngë që parashikonin stuhinë, që paralajmëronin dridhjen e dheut nën këmbët e një populli që nuk pranonte më robërinë. Ishin zëra të heshtur që më pas u shndërruan në brohoritma, në grushte të ngritur, në flamuj që valëviteshin kundër harresës.
E vetëm shumë më vonë, kur toka jonë nisi të marrë frymë më lirshëm, kur gjaku i rënë u kthye në lavdi dhe pluhuri i harresës nisi të shpërndahej, doli në pah e vërteta e madhe: kush i kishte mbledhur ato poezi, të kujt ishin ato zëra të fshehur në strofat e lirisë, dhe kush i kishte përgatitur ato fletë që dikur qarkullonin nga dora në dorë, si amaneti më i shenjtë i një populli që nuk pushonte së ëndërruari për dritën.
Ishte një libër i vogël – por me peshë të rëndë shpirtërore, si një gur dëshmie që mbartte historinë e dhimbshme të një populli të robëruar. Që në faqet e para, lexuesi përballet me një parathënie që rrjedh si një plagë e hapur – një fjalë e ndjerë dhe e thellë që zbulon shtratin e vuajtjes së Kosovës, e cila padrejtësisht u shtrëngua nën zinxhirët e robërisë.
Autori, me një ndjeshmëri historike dhe një ton të përvëluar nga e vërteta, rrëfen fatin tragjik të shqiptarëve – një popull që nuk njohu drejtësinë, por vetëm peshën e prangave të vendosura pa faj. Ai nuk shkruan vetëm me fjalë, por me dhembjen e brezave, me zërin e gjyshërve që u shuan në heshtje, me shpresën e prindërve që u tret në vuajtje, me lotët e fëmijëve që lindën në robëri.
Në ato faqe hyrëse, zëri i autorit ngjan me një britmë të përmbajtur – ai rrëfen se si okupimi, më shumë se një pushtim i tokës, ishte një dëmtim i shpirtit, një rrënim i dinjitetit, një mbytje e dritës që do të duhej të ndriçonte Kosovën. Ai e sheh robërinë jo thjesht si një realitet të imponuar, por si një themel mbi të cilin janë ngjizur të gjitha plagët e së përditshmes – nga padrejtësia tek varfëria, nga heshtja tek shtypja.
Por përmes kësaj errësire, autori ndriçon një shpresë të vetme, një ide që pulson në çdo fjali: bashkimi me Shqipërinë. Vetëm aty, në atë bashkim të natyrshëm e shpirtëror, ai sheh dritën e barazisë dhe premtimin e lumturisë. Sepse vetëm atëherë, sipas tij, populli i Kosovës do të mund të ngrihet përtej kufijve të imponuar, do të ecë me ballin lart dhe do të jetë i barabartë me të tjerët – jo si një i përulur në hijen e robërisë, por si një i lirë në diellin e vetëdijes kombëtare.
Ky libër nuk është thjesht një botim – është një pasqyrë e dhimbjes dhe një klithmë për liri. Një dëshmi në miniaturë, por me zë të madh, që kërkon të mos harrohet e as të heshtet ajo që për shumë kohë është mbajtur nën pluhurin e harresës dhe nën heshtjen e imponuar të një historie të gjymtuar.
Në horizontin e një kohe të errët, kur fjala e lirë ishte ndaluar dhe mendimi i lirë përndiqej si krim, u ngjitën në piedestalin e përkushtimit dy figura të qeta, por me zemra të flakëruara – Hydajet Hyseni, atdhetari e ilegalisti i njohur, bashkë me atdhetarin Kadri Zeka, që u bënë frymë dhe forcë e heshtur e rezistencës shpirtërore. Ata nuk ishin vetëm emra në rrjedhën e kohës, por zëra që ringjallnin fjalën e burgosur, një dritë që nxirrte në pah hijet e ndalimit dhe frikës.
Me një përkushtim që s’kërkonte duartrokitje, por vetëm drejtësi për fjalët e mbytura, Hydajet Hyseni e Kadri Zeka u bënë krahë i atyre zërave që shkruan poezi në qetësinë e netëve të ankthshme, në strehët e errëta të konspiracionit, në letër që dridhej nga dora dhe zemra njëherësh. Ishin vargje që shpesh lindnin në kushte të pakushte, si bimë që çajnë dheun e thatë, me rrënjët që ushqehen nga dhimbja, shpresa dhe besimi në liri.
Ata, bijtë e shpirtit të palodhur, ata që u detyruan të largohen për të shpëtuar nga syri i mprehtë dhe kthetrat e pushtetit shtypës, nuk e lanë të heshtë fjalën. Në Zvicrën e largët, ku gjetën strehë nga përndjekja, e ku zemra ende rrihte me ritmin e tokës së lënë pas, ata i mblodhën, i përgatitën dhe i botuan këto poezi — si një akt jo thjesht letrar, por një akt i lartë historik e moral.
I botuan jo vetëm për të ruajtur vargun, por për ta mbajtur të gjallë zërin e atdheut, për ta shpërndarë atë që pushteti donte ta zhdukte — kujtesën, dhimbjen, krenarinë dhe ëndrrën për liri. Dhe më pas, kur fjala nisi të fluturonte nga dorë në dorë, kur shpirtrat e mërguar i përqafuan me mall këto vargje, ata i ribotuan — sepse kërkesa ishte më e madhe se çdo parashikim, më e thellë se çdo statistikë. Ishte kërkesa e shpirtit që kërkonte fjalën e vet të humbur.
Pastaj, si fjalë që nuk njeh kufij, si erë që shkon ku e thërret aroma e dheut, ky libër mori rrugë drejt Kosovës, drejt çdo cepi ku frymonte gjaku shqiptar në ish-Jugosllavi. Ai u bë pasuria shpirtërore e një populli që lexonte fshehurazi, por ndjente fuqishëm. Sepse këto poezi nuk ishin të zakonshme – ishin një shpërthim i një të vërtete të mohuar, një jehonë e një dhimbjeje të mbyllur, një britmë që kërkonte të dalë nga prangat e heshtjes.
Ato vargje nuk ishin thjesht zbukurim poetik – ishin plagë të hapura që rridhnin me mallin për atdheun, me etjen për liri, me dashurinë për popullin që vuan, që hesht, por që kurrë nuk dorëzohet. Ishin fjalë të nxitura jo nga luks estetik, por nga nevoja për të dëshmuar, për të thirrur, për të kujtuar.
Botimi i këtyre poezive ishte një akt i shenjtë – një urë që lidhi mërgimin me atdheun, dhimbjen me fjalën, ndjenjën me qëndresën. Ishte një formë qëndrese që kalonte përtej armëve, përtej politikës – ishte letërsia që kthehej në flamur, në akt guximi, në gjurmë të një epoke që sot e ndjejmë jo vetëm me mendje, por me zemër.
Shumë nga këta autorë, poetë të ilegalitetit, nuk ishin thjesht krijues fjalësh, por luftëtarë të idealit – bij dhe bija të lëvizjes ilegale në Kosovë, që me penë e shpirt sfidonin diktaturën e heshtjes. Poezitë e tyre ishin dëshmi të një epoke të plagosur, të një fryme që nuk dorëzohej, të një shprese që gërvishte errësirën për të gjetur një fije dritë.
Dhe pikërisht aty, në mes të rrezikut dhe rezistencës, Hydajet Hyseni e Kadri Zeka, u bënë ura që lidhen frymën e poetëve me frymëmarrjen e ardhmërisë. Ata bënë që fjala e tyre të mos tretet në harresë, por të mbetet si një testament poetik i një kohe kur edhe poezia ishte një formë e lirisë, një akt rebelimi dhe një gjurmë në udhën e kombit drejt çlirimit.
Sepse kur pushon zëri i armës, fillon të dëgjohet zëri i vargut – dhe në çdo varg të atyre poetëve të ndaluar, rreh zemra e një populli që nuk e ndali kurrë ëndrrën për liri. Në faqet e kësaj përmbledhjeje poetike janë mbledhur 72 rrahje zemre, 72 frymëzime të dhimbshme që shndërrohen në vargje — të gjitha të ngjizura në thellësinë e një shpirti të plagosur kombëtar. Këto nuk janë thjesht poezi. Janë zëra që vijnë nga plagët e dheut, nga brendia e një toke që për dekada u mbyt në robëri, ndërsa shpresa për liri mbeti si një flakë që dridhej në errësirën e pushtimit.
Kaluan vite dhe ato vargje, që dikur qarkullonin në fshehtësi, që jetonin në heshtje mes duarve të etura për fjalën e lirë, më në fund morën zërin dhe emrin e tyre të vërtetë. U deshifruan, u zbërthyen me kujdesin e një arkitekti të kujtesës kombëtare, nga atdhetari dhe veprimtari i palodhur i çështjes shqiptare, Mehmet Hajrizi. Ishte ai që i solli dritës ato vargje, duke i dhënë fund anonimitetit të imponuar dhe duke ia kthyer autorëve të vërtetë nderin dhe historinë që u takonte.
Në vitin 2014, ato poezi, të lindura mes zjarrit të rezistencës dhe etjes për liri, gjetën vendin e tyre të merituar në librin “Nga Grupi Revolucionar te Fronti i Republikës (Dokumente e Materiale)”. Nuk ishin më thjesht fjalë të mbetura pezull në erën e një kohe të shkuar, por u bënë dëshmi e pashlyeshme e një epoke, një arkiv i gjallë i shpirtit të një brezi që guxoi të shkruante edhe kur fjala ishte e ndaluar.
Ky botim nuk ishte vetëm një ribotim mekanik i vargjeve të dikurshme, por një akt drejtësie letrare dhe historike, një përulje ndaj atyre që me zemër dhe shpirt derdhën mbi letër dhimbjen, mallin dhe përkushtimin e tyre ndaj lirisë dhe kombit. Ai i nxori nga hija poetët e ilegalitetit dhe u dha një vend në kujtesën e historisë sonë kombëtare, duke i shpëtuar nga harresa që shpesh mbulon ata që kanë shkruar në fshehtësi, për hir të së vërtetës.
Kështu, këto poezi nuk janë më vetëm një kujtim i largët i një kohe të trazuar, por një testament i gjallë i qëndresës, një dritare e hapur për të kuptuar se si fjala mbijetoi, si vargu i mundi prangat, si shpirti i lirë nuk u mposht as atëherë kur liria dukej një ëndërr e paarritshme.
Ato mbeten sot, jo vetëm si vargje të një epoke të shkuar, por si dëshmi se arti dhe atdhetaria mund të jenë një, se fjala e lirë mund të mbijetojë edhe në kohët më të errëta dhe se, në fund, e vërteta gjithmonë gjen rrugën e saj drejt dritës.
Ndjeva një gëzim të thellë, një emocion që më përfshiu tërësisht, kur zbulova se poezinë “Pushkën amanet”, atë varg të fuqishëm që përndizte shpirtin me ndjenjën e qëndresës, e kishte shkruar vetë Hydajet Hyseni — një emër që mishëron guximin, përkushtimin dhe frymën e lirisë. E pas tij, si një varg yjesh që ndriçojnë horizontin e një kohe të trazuar, renditeshin emra të tjerë të ndritur: Ismail Syla, Berat Luzha, Saime Isufi, Ferid Qallaku — poetë të shpirtit atdhetar, që me fjalën bënë aq sa të tjerët me armë.
Por brenda atij vargu të artë poetësh, kishte gjithashtu shumë poezi të mrekullueshme që rrezatonin ndjenjë, që përcillnin dhimbje dhe krenari, por që fatkeqësisht nuk bartnin emrin e autorit. Dhe kjo më dhembte thellë — më ngjallte një ndjesi të hidhur, si kur sheh një pemë të bukur por nuk njeh dorën që e ka mbjellë. Ishte një mungesë që peshonte — mungesa e një emri, e një zëri që ndoshta u tret në heshtje, por që s’duhet të humbasë në harresë.
Sepse një poezi është më shumë se një varg i bukur — është një rrëfim shpirtëror, një gur i vogël në themelet e historisë sonë kolektive. Dhe çdo gur ka nevojë për emrin e atij që e vendosi. Nuk është vetëm çështje mirënjohjeje, është detyrë e ndërgjegjes sonë — të mos lejojmë që ata që shkruan në terrin e robërisë, që derdhën shpirtin në fjalë për atdheun, të mbesin pa emër në dritën e lirisë.
Është thirrje për të gjithë, jo vetëm për veprimtarët e çështjes kombëtare, por për studiuesit, për lexuesit, për të gjithë ata që ruajnë ndjenjën dhe kujtesën e këtij kombi — që të kërkojnë, të hulumtojnë, të zbulojnë, që secilit autor t’i kthehet identiteti i tij, që asnjë varg të mos mbetet pa emër e mbiemër të autorit, që asnjë kontribut të mos zhduket në rrjedhat e kohës.
Sepse emri është kujtim, është dëshmi, është shenjë se dikush guxoi të ndjejë, të shkruajë, të këndojë për lirinë, edhe kur ajo ishte e ndaluar. Dhe kombi që harron emrat e poetëve të vet, rrezikon të humbasë edhe ndjeshmërinë e vet.
Çdo poezi është një dëshmi e gjallë, një fjalë që ka kaluar përmes telave me gjemba të censurës, një britmë e ndaluar që sot shpërthen për të treguar të vërtetën e një populli që vuajti padrejtësisht, që ëndërroi pa pushim dhe që për liri flijoi gjithçka.
Kosova — kjo tokë që mban në gjirin e saj dhimbjen dhe krenarinë — është e pranishme në secilin varg. Ajo shfaqet si një nënë e lidhur me zinxhirë, si një tokë që qan në heshtje, si një dritare që pret të hapet drejt diellit të lirisë. Poetët, përmes fjalëve të tyre të zjarrta, kanë derdhur mallin, dhimbjen dhe revoltën në një gjuhë që prek shpirtin dhe ngjall ndërgjegjen.
Por përtej ankthit dhe plagëve, këto poezi bartin një thirrje të përjetshme — thirrjen për liri. Është një liri që mungon, që kërkohet me mall, që përmendet me ngulm në çdo strofë, si një yll i munguar në qiellin e një nate të gjatë. Është një liri që rron në ëndrrat kolektive, që frymon në ndërgjegjen e një populli që refuzon të pajtohet me robërinë.
Kjo përmbledhje është shumë më tepër se një libër me poezi. Është një dokument i shpirtit të kohës, një kronikë poetike e një populli të robëruar që guxoi të ëndërronte lirshëm, edhe kur kjo ëndërr ishte krim. Është një pasuri e dhimbjes dhe e shpresës, një testament që i përcillet brezave, që ata të mos harrojnë se liria ka lindur nga fjala, nga guximi, nga vargu që sfidoi heshtjen.
Në këto 72 poezi rreh zemra e Kosovës — e plagosur, por krenare. Dhe me to, rreh edhe zemra e lexuesit, që përmes vargut mëson të dëgjojë zërin e atyre që e deshën lirinë më shumë se vetë jetën.
Kur këto poezi lexohen me sy që tashmë shohin nga largësia e kohës, ato shfaqen jo thjesht si krijime letrare, por si gurë kujtese, si dritare që hapen drejt një epoke të zymtë e të rënduar nga robëria. Në secilën strofë ndjehet jehona e një kohe që tashmë është e kaluar, por kurrë e harruar — një kohë që flet në gjuhën e dhimbjes dhe frymon përmes heshtjes së vargjeve që dikur nuk guxonin të tingëllonin lirisht.
Ato poezi, kur vështrohen nga ky horizont kohor, marrin formën e dokumenteve shpirtërore, dëshmive që nuk plaken, por rrinë të freskëta në kujtesën e kombit si rrënjë të thella në dheun e historisë. Janë pasqyra të një kohe të errët, kur fjala kishte peshë, kur vargu ishte mjet rebelimi dhe kur poeti ishte më shumë se krijues — ishte zë i kolektivitetit të shtypur, ishte shpresë që rritej në terr.
Brenda çdo poezie gjallon historia e një robërie që përpiqej të shuante dritën e identitetit. Aty janë zërat e të burgosurve pa faj, britmat e nënave që qanin në heshtje, etja për dinjitet, malli për tokën që nuk gëzonte lirinë. Ato vargje, sot, janë si gurë kilometrikë të rrugës së gjatë drejt çlirimit — një kujtesë e gjallë për një kohë që kërkon të kuptohet, të kujtohet dhe të nderohet.
Sepse poezia e atyre viteve nuk është vetëm shprehje estetike, por është histori në formë vargu, dhimbje në formë fjale, shpresë e strukur në zemrat që nuk reshtën së ëndërruari. Ato mbartin peshën e një kohe të lodhur nga zinxhirët, por edhe dritën e një populli që, edhe në robëri, e ruajti të pashuar zjarrin e lirisë.
Kështu, sot, kur lexojmë ato vargje nga distanca e kohës, ato shndërrohen në orakuj të së kaluarës, në tinguj që na thërrasin të mos harrojmë se sa shumë është dashur të vuajmë për të arritur dritën. Dhe ndoshta, mbi të gjitha, na kujtojnë se liria që sot e marrim si ajrin, dikur ishte ëndrra më e madhe që vetëm zemrat e poetëve guxonin ta shqiptonin.
Sa herë që njeriu hap faqet e këtij libri, përballet me një botë që nuk mund të matet me fjalë, një univers ndjesish që s’e përfshin dot asnjë përshkrim i zakonshëm. Emocionet që mbretërojnë në këtë përmbledhje nuk janë thjesht ndjenja të zakonshme — ato janë stuhi të brendshme që vërshojnë nga çdo varg, janë gjëmime të shpirtit që rrjedhin përmes fjalës, janë zjarre të fshehura që digjen pa flakë por lënë prush në zemrën e lexuesit.
Është një emocion që nuk artikulohet lehtë — sepse nuk është vetëm një trishtim, as vetëm një mall, e as vetëm një revoltë. Është një përzierje e të gjithave, një peizazh shpirtëror ku dhimbja ndërthuret me krenarinë, ku dhembja shndërrohet në forcë dhe ku loti nuk është shenjë dobësie, por dëshmi e dashurisë për lirinë e munguar dhe për atdheun e robëruar.
Ky libër nuk lexohet vetëm me mendje, ai përjetohet me zemër. Ai nuk është një tekst që thjesht kuptohet — është një përvojë që të përfshin, të shkund, të ndal frymën e më pas të ndez thellë ndjeshmërinë njerëzore. Është një udhëtim përmes thellësive të shpirtit kombëtar, ku çdo faqe është si një dhimbje e lartë, por edhe si një ngushëllim i heshtur, një përqafim i ndjenjave që s’mund të thuhen dot me zë të lartë.
Emocioni që derdhet në këtë libër është si një melodi që nuk ka nota, por vetëm dridhje të shpirtit; si një ngashërim që vjen nga thellësia e qenies dhe që vetëm ai që ka ndier robërinë, mungesën, dhimbjen dhe shpresën mund ta njohë me të vërtetë.
Prandaj, nuk është e lehtë të thuash çfarë ndjehet kur e lexon këtë vepër. Sepse ndjesitë që ajo sjell janë përtej përshkrimit — janë përjetime që prekin thellë, që rrëqethin, që lënë gjurmë. Është një emocion që nuk shkruhet dot plotësisht as në prozë, as në poezi — sepse i përket një sfere më të lartë: asaj të kujtesës, shpirtit dhe ndërgjegjes.
Në kohën kur këto poezi panë dritën e leximit dhe u nisën të marrin udhë nëpër duart e etura të lexuesve, jehona e tyre ishte e jashtëzakonshme — si një zë i gjatë i një shpirti të robëruar që më në fund guxonte të fliste. Ato nuk ishin thjesht vargje të bukura – ishin rrufe që çanin qiellin e heshtjes, ishin fishkëllima rebelimi që zgjonin ndërgjegjen e fjetur, ishin thirrje që ndizeshin nëpër zemra si pishtarë në netët e zymta të robërisë.
Libri udhëtonte fshehurazi, në mënyrë ilegale, por me një dritë më të fortë se çdo shpallje zyrtare. Ai kalonte dorë më dorë, si një amanet i shenjtë, si një shpresë që nuk duhej të shuhej. Në çdo shtëpi ku hynte, ndizte një dritë. Në çdo zemër ku lexohej, mbillte një zjarr të heshtur. Poezitë e tij përthitheshin me një frymë, si një bekim i munguar, si një dhimbje që më në fund kishte marrë emër, formë, tingull.
Aq të fuqishme qenë ato vargje, saqë shumë prej tyre u bënë pjesë e kujtesës së gjeneratave. Rinia e kohës i mësonte përmendësh – jo vetëm për t’i kujtuar, por për t’i bërë të gjalla në çdo ndejë, në çdo rrugë, në çdo ndërgjegje. Disa prej tyre u përkthyen në këngë, në melodi të shpirtit që këndonte edhe kur fyti ndjente frikë. Ato u bënë këngë që nuk këndoheshin vetëm me zë, por me mall, me dhimbje, me krenari – këngë që sot akoma kumbojnë në vetëdijen tonë kolektive.
Dhe, edhe sot, kur lexohen ato poezi me sytë e një kohe të lirë por me zemrat që ende ndjejnë plagët e së kaluarës, diçka lëviz brenda nesh. Një ndjenjë e dyfishtë – krenari dhe dhimbje – përzihen në shpirt. Krenaria për qëndresën e fjalës shqiptare, për guximin e atyre që shkruan në terr, për fuqinë që fjala mori kur pushka heshti. Dhe dhimbja – ajo e pathëna, e përjetshme – që fshihet në çdo fjalë, sepse është dhimbja jonë, dhimbja shqiptare, e rrëfyer me një gjuhë kaq të thjeshtë, kaq të pastër, kaq të ndjerë, sa që tingëllon si zëri i vetë popullit.
Këto poezi nuk janë vetëm kujtim – ato janë gjurmë që nuk shlyhen, janë fjalë që nuk plaken. Ato janë dëshmi e një kohe kur fjala ishte armë, kur ndjenja ishte akt guximi, dhe kur vargu ishte frymë që mbante gjallë kombin. Prandaj edhe sot, çdo herë që lexojmë këto poezi, zemra jonë rreh ndryshe — rreh me ritmin e asaj historie që nuk guxojmë ta harrojmë.
Dhe tani, kur koha e armëve është shuar, kur tingulli i sirenave është zëvendësuar nga zhurma e përditshmërisë, lind natyrshëm një pyetje që rri pezull si një hije e dhembshme mbi ndërgjegjen tonë: pse harrohen ato poezi në kohë paqeje? Pse vargjet që dikur ngjallën shpirtin e rezistencës, që i dhanë zë popullit të heshtur, sot mbesin të heshtura në raftet e pluhurosura të harresës?
Pse nuk zënë vend në programet shkollore, në librat e mësimeve ku brezat e rinj mësojnë për gjuhën, letërsinë dhe historinë tonë? A nuk janë ato poezi pasqyrë e një kohe që s’mund të fshihet, jehonë e një zëri që dikur sfidoi pushtetin me vetëm një fjalë?
Ndoshta dikush, me syrin e ftohtë të kritikës letrare, do të thoshte se nuk kanë peshën e duhur artistike. Por nëse nuk matet gjithçka vetëm me estetikën e vargut, po me thellësinë e dhimbjes që ato bartin, me shpirtin e kohës që ato ruajnë, me gjakun e fjalëve që guxuan të lindin kur fjala vetë ishte krim — atëherë, a nuk janë këto poezi më shumë se thjesht art?
Janë dokumente shpirtërore të një epoke të zymtë, janë gurë themeli në ndërtesën e kujtesës kolektive. Janë fjalë të shenjta që mbajnë brenda frymën e qëndresës, dritën e lirisë, gjurmën e plagës kombëtare. Aty ku nuk mbërrin pushka, kishte mbërritur pena; aty ku nuk kishte tribunë, kishte varg; aty ku nuk kishte fjalor politik, kishte një poezi që thoshte më shumë se çdo fjalim.
Prandaj heshtja që sot i rrethon nuk është heshtje e natyrshme, por harresë e padrejtë. Është një heshtje që flet për mungesën e kujdesit, për largimin tonë nga rrënjët që na mbajtën gjallë në kohë të mjegullta. Sepse nëse fëmijët tanë nuk mësojnë për vargjet që u kënduan në errësirë, si do të kuptojnë dritën që sot e marrin si të dhënë?
Nuk duhet të harrohet se, përveç vlerës letrare, ekziston një vlerë më e thellë — ajo e kujtesës historike. Sepse ka vargje që nuk janë shkruar për të marrë duartrokitje, por për të mbijetuar. Dhe çdo poezi e atij kalendari të dhimbshëm është një dëshmi që meriton të jetojë në zemrat dhe mendjet tona, jo vetëm si relikt e së kaluarës, por si frymëzim për të tashmen.
Ndoshta është koha që këto poezi të rikthehen, të ringjallen, të mësohen, të këndohen sërish. Jo për të ndezur plagë, por për të ndriçuar rrugën. Sepse kujtesa pa poezi është si trupi pa shpirt — dhe kombi që harron këngët e dhimbjes së vet, rrezikon të humbasë edhe këngët e lirisë.
Sot, në kohën kur përpiqemi të kuptojmë veten dhe vendin tonë në këtë rrjedhë të pandalshme kohe, duhet ta pranojmë me përulësi e me vetëdije të thellë se nuk jemi as më pak e as më shumë të mençur se ata që na paraprinë. Ne nuk jemi më të ditur, por as më të paditur — jemi thjesht një hallkë tjetër në zinxhirin e brezave që bartin kujtesën e një kombi. E gjithë madhështia që mund të mbajmë varet nga ajo që kemi trashëguar dhe se sa dinjitetshëm i japim asaj vendin që meriton.
Sepse e kaluara nuk është thjesht një kujtim i largët në faqet e historisë — ajo është themeli mbi të cilin ndërtohet vetëdija jonë, rrënja që mban pemën e identitetit tonë në këmbë. Por gjithçka varet nga ne: sa e nderojmë atë, sa e përfillim dhe sa vend i lëmë në tryezën e mendimit dhe të ndjenjës sonë kolektive. E kaluara jeton aq sa ne i japim hapësirë të frymojë në të tashmen tonë.
Ato poezi të shkruara në kohë trishtimi e përndjekjeje nuk janë vetëm vargje — ato janë psherëtima të një kohe që digjte, janë dashuri të derdhura mbi letër me një dhembje që rridhte si gjak nga zemra. Janë fjalë që nuk u shkruan për zbukurim, por për mbijetesë; që nuk kërkonin duartrokitje, por dëgjim; që nuk shpresonin lavdi, por liri.
Tani, në kohën e paqes dhe heshtjes, poezitë e tilla ndihen si të rralla — si margaritarë të humbur në detin e zhurmshëm të fjalëve të sotme. Është e vështirë të gjendet sot ajo ndjeshmëri që dikur buronte natyrshëm nga zemra që vuante, ajo fuqi që vinte jo nga shkollimi, por nga përjetimi, jo nga teoritë estetike, por nga realiteti që therte. Ajo ndjeshmëri që pikonte gjak në çdo varg, që rrëqethte trupin dhe zgjonte ndërgjegjen, është sot një vlerë që rrallëherë shfaqet me atë pastërti e thellësi.
Prandaj, këto poezi janë më shumë se art — janë një trashëgimi shpirtërore që duhet të ruhet si një pasuri e shenjtë. Dhe detyra jonë sot është ta ruajmë atë dritë, atë ndjenjë të vërtetë që dikur, në errësirën e robërisë, u derdh me aq dashuri dhe dhembje mbi letër, për të mbetur një udhërrëfyes i përjetshëm i shpirtit kombëtar.
Sa më shumë kalon koha, aq më rrallë i hasim ato vargje që buronin drejt e nga thellësia e shpirtit, që rridhnin me një dashuri aq të sinqertë dhe të përvëluar për atdheun, saqë ndjenjat e tyre ngjajnë sot si një gjuhë e harruar — një gjuhë që vetëm ai që ka përjetuar robërinë mund ta kuptojë plotësisht, ta përjetojë deri në rrënjë, ta dëgjojë me zemrën që dridhet nga kujtimi i mungesës së lirisë.
Ato vargje nuk ishin zbukurime poetike për të kënaqur syrin letrar — ishin frymëmarrje e ngulfatur, ishin britma të heshtura që çanin qetësinë e dhunshme të një kohe të shtypur. Ishin fjalë që nuk kërkonin estetikë, por dëshmi; nuk kërkonin lavdi, por liri. Ishin si psherëtimat e atyre që, edhe pa të drejtë fjale, flisnin përmes poezisë, sepse zemra e robëruar nuk mund të heshtë përherë.
Sot, në një botë që nganjëherë vrapon pas fjalëve të bukura por të zbrazëta, mungon ajo ndjenjë e vërtetë, ai përkushtim i shenjtë ndaj tokës amë, ajo dhembje që vetëm atdheu i robëruar mund ta prodhojë. Dashuria për atdheun, në ato poezi, nuk ishte koncept, as klishe patriotik — ishte dhimbje që digjte, mall që pikon nga çdo varg, krenari që rritet në mes të plagëve.
Dhe pikërisht kjo e bën të rrallë dhe të pazëvendësueshme atë poezi — sepse ajo lindi në kushte që nuk mund të riprodhohen sot; ajo mbart një frymë që vetëm shpirti i robëruar di ta shprehë. Një gjuhë që nuk mësohet në libra, por që lind nga përvoja e mungesës, nga zëri i mbytur që kërkon të dalë në dritë.
Prandaj, kur i ndeshim sot ato vargje, duhet t’i lexojmë me përulje, me ndjeshmëri dhe me vetëdije se kemi përpara një pasuri që s’mund të përsëritet lehtë. Ato janë rrënjët e ndjenjës sonë kombëtare, gjurmët e shpirtit të plagosur që deshi lirinë më shumë se jetën vetë.
Autorët e këtyre poezive nuk janë thjesht poetë në kuptimin klasik të fjalës – ata janë zëra të gjallë të një epoke të përgjakur, dëshmitarë të një kohe kur fjala lëndonte më shumë se heshtja dhe kur vargu kishte forcën e një revolte të heshtur. Shumica prej tyre janë ish-të burgosur politik, njerëz që kanë përjetuar skajet më të errëta të padrejtësisë, që kanë ndier mbi supe peshën e prangave jo vetëm fizike, por edhe shpirtërore.
Prandaj, është mese e natyrshme që ata të shkruajnë për burgun – jo vetëm si një hapësirë me mure dhe dryna, por si një gjendje e brendshme, si një univers i heshtur ku dhimbja merrte trajtë vargu dhe shpresa frymonte në secilën fjalë. Burgu për ta nuk ishte vetëm vend ndëshkimi, por një vatër ku piqej forca e karakterit, ku dashuria për lirinë bëhej më e thellë, më e prekshme, më e shenjtë.
Në ato poezi, përveç tingullit të hekurave dhe ftohtësisë së qelive, dëgjon edhe jehonën e emrave të shtrenjtë – të nënave që prisnin me sy nga dritarja, të motrave që qanin në heshtje, të shokëve që mungonin në netët e gjata të vetmisë. Sepse për të burgosurit, më e rëndë se pranga ishte malli për të dashurit, ndjenja e mungesës së njerëzve që e bënin jetën të jetueshme.
Dashuria për më të afërmit, për familjen, për atdheun – e gjitha ndërthuret në vargje me një ndjeshmëri që vjen nga thellësia e përjetimeve, jo nga fantazia. Aty ku fjalët janë të thjeshta, ndjenjat janë të mëdha. Aty ku vargu rrjedh pa zbukurime, zemra flet me zë të fortë.
Kjo është ajo që u jep atyre poezive peshën e tyre të veçantë: ato nuk janë krijime që kërkojnë lavdi, por janë rrëfime të shpirtit që ka kaluar nëpër ferr dhe ka dalë prej tij duke ruajtur dinjitetin dhe ëndrrën. Janë vargje që nuk kërkojnë duartrokitje, por mirëkuptim. Janë dëshmi të dhimbshme, por edhe të bukura në thjeshtësinë e tyre të fuqishme – sepse janë të vërteta, janë të ndjera, janë të pastra.
Dhe pikërisht kjo i bën të pavdekshme – sepse aty ku ka dhimbje të vërtetë, aty ka edhe poezi që nuk vdes kurrë.
Poezitë e kësaj përmbledhjeje janë himne të një shpirti të robëruar, këngë të lindura nga etja për liri — një liri që mungonte jo si një ide abstrakte, por si një nevojë e brendshme, e përhershme, e pangushëllueshme. Ishte ajo liri që nuk e kishim, por që e ndjenim në palcë, në çdo frymëmarrje të vështirë, në çdo rrahje të zemrës, në çdo mendim që përplasej me muret e heshtjes. Mungesa e saj nuk ishte thjesht mungesë politike — ishte plagë shpirtërore, zbrazëti që rënkonte në thellësi të qenies sonë.
Këto vargje janë të mbushura me një mall të pamasë për Kosovën dhe Shqipërinë — dy zemra që rënkonin në heshtje, të shtypura nën thundrën e robërisë, të përkulura por kurrë të dorëzuara. Poetët u kthyen në zëra të atyre që nuk kishin të drejtë të flisnin, në tinguj të atyre që nuk mund të këndonin. Ata u bënë jehonë e dhimbjes dhe e dashurisë së ndaluar — një dashuri që nuk kërkonte leje, por shpërthente vetvetiu, si uji nga një burim i nëndheshëm që s’mund të ndalet.
Vargjet nuk ishin të stisura — ato rridhnin natyrshëm nga shpirti i poetëve, si frymëmarrje që s’mund të mbahej më gjatë. Ato fjalë lindnin pa mundim, sepse ndjenja që i lindi ishte më e madhe se çdo teknikë poetike. Ishin fjalë që gurgullonin nga thellësia e përjetimit, që derdheshin nga zemra që digjej për tokën, për kombin, për idealin. Ishin vargje që nuk kishin nevojë për zbukurime, sepse bukuria e tyre buronte nga e vërteta që bartnin.
Dashuria për atdheun nuk ishte vetëm temë e poezive — ajo ishte fytyra e çdo njeriu të lodhur nga padrejtësia, ajo ishte rrudha në ballin e prindit që priste lirinë si dritë në fund të një tuneli, ajo ishte loti i heshtur që rrëshqiste në faqen e nënës, ajo ishte buzëqeshja e rrallë e një të riu që besonte se edhe robëria ka një fund.
Në të vërtetë, këto poezi janë më shumë se krijime artistike — janë rrëfime të një dashurie që nuk mund të heshtte, janë dëshmi të një kohe kur ndjenja ishte akt qëndrese, kur fjala ishte armë dhe vargu një formë e shenjtë e rezistencës. Ato nuk janë vetëm për t’u lexuar — janë për t’u ndjerë, për t’u përjetuar, për t’u mbajtur si amanet në ndërgjegjen tonë historike.
Sepse liria që mungonte dikur, ende sot merr kuptim të thellë kur lexohet nëpër këto vargje që nuk u shkruan vetëm në letër, por në shpirtin e një populli që asnjëherë nuk reshti së dashuruari atdheun.
E për nënën — atë figurë që qëndron gjithmonë në majën më të lartë të ndjenjës njerëzore, që përfaqëson përkujdesjen më të pastër, dashurinë më të palëkundur dhe dhembshurinë më të thellë që njeh zemra e njeriut. Nëna nuk është vetëm një krijesë biologjike, ajo është vetë rrënja e jetës, është zemra që rreh për të tjerët para se të rrahë për veten, është shpirti që fal, që pret, që lutet, që hesht dhe që dhimbjen e shndërron në forcë.
E nënat tona — ato gra fisnike, gra të urta e të qëndrueshme si mali, janë heroinat e heshtura të kohëve tona. Janë ato që bartën peshën e mungesës, të pritjes së pafundme, të dhembjes së papërshkrueshme për bijtë dhe bijat e tyre që ndodheshin larg, në burgje, në male, në rrugë të vështira për liri. Ato nuk u ankuan, nuk ulëritën, por malli dhe dhimbja iu gdhend në sy, në rrudha, në duar që s’pushuan së punuari, në buzë që s’reshtën së luturi.
Dhe ishte pikërisht ajo ndjenjë e thellë për nënën që e solli poezinë si një rrjedhë natyrore, si një burim që nuk mund të ndalej. Malli për të, dashuria për të, falja e saj e pafund dhe dhimbja që ajo mbante në heshtje, lindnin vetvetiu në vargje — pa u shtyrë, pa u menduar gjatë, pa u shtirë. Ato fjalë dilnin prej nesh si lumi që buron nga thellësitë e dheut — të qeta, të qarta, të pastra, të përvëluara.
Poetët nuk shkruanin për nënën nga ndonjë detyrim tematik, por nga një domosdoshmëri shpirtërore — sepse nëna ishte simboli i durimit, i përkushtimit, i dashurisë së pakushtëzuar. Ajo ishte figura që qëndronte në çdo cep të kujtimeve, në çdo mendim që rridhte mes burgjeve e mërgimit, mes pritjes e shpresës. Ishte nëna ajo që lidhte qiellin me tokën, jetën me qëndresën, dhimbjen me dashurinë.
Prandaj, poezitë që iu kushtuan nënave tona janë më shumë se vargje: janë rrëfime të shpirtit, janë falënderime të heshtura, janë përqafime përmes fjalës që nuk arritëm t’ia japim me duar, janë lot që u kthyen në poezi, që shkuan drejt saj si falje e butë dhe si këngë e mirënjohjes.
Nëna në këto vargje është më shumë se një njeri — është simbol, është shenjtëri, është rrënjë dhe dritë njëkohësisht. Dhe në çdo fjalë që u shkrua për të, jeton ndjenja më e pastër që një zemër mund të mbartë: dashuria që nuk shteret dhe mallkimi i një kohe që ia shoi gëzimet por nuk ia shoi kurrë dinjitetin.
Ky libër, edhe sot, në një kohë tjetër, në një epokë më të qetë, mbetet një thesar që duhet lexuar me përkushtim të thellë dhe me ndjeshmëri të zgjuar. Ai nuk është vetëm një relikt e së kaluarës, por një dëshmi e gjallë që meriton vëmendje, përulësi dhe reflektim. Sepse brenda faqeve të tij nuk rrinë vetëm vargje — por gjallojnë kujtime, frymojnë ndjenja, zhurmojnë britma të heshtura dhe zgjohen plagë që ende nuk janë shëruar plotësisht në shpirtin e kombit.
Poezitë që mbart ky libër nuk janë të zakonshme; ato janë fryte të një kohe të mbarsur me dhimbje dhe frikë, një kohe kur fjala ishte rrezik dhe vargu ishte sfidë. Ishin kohë kur lapsi nuk shkruante vetëm mendime, por rrëfente plagë; kur fjalët nuk visheshin me metafora të stolisura, por shndërroheshin në armë të ndërgjegjes dhe të shpirtit. Çdo poezi e atij botimi është si një kristal i thellë, i krijuar nën trysninë e një realiteti të rëndë dhe të përgjakur.
Prandaj, ky libër nuk duhet lexuar thjesht për të kaluar kohën, por për të rikthyer vetëdijen — për të përkujtuar një etapë kur fjala e lirë ishte luks, dhe kur dashuria për atdheun shkruhej me dorë që dridhej nga frika, por që nuk ndalej. Duhet lexuar me ndjeshmëri, siç dëgjohet një rrëfim që vjen nga thellësia e shpirtit, siç dëgjohet një dëshmi që nuk guxon të harrohet.
Sepse, në të vërtetë, poezitë e atij libri janë si pasqyra ku ende mund të shohim fytyrën e një kohe që kaloi, por që la gjurmë të pashlyeshme. Ato na mësojnë se si është të duash lirinë kur ajo mungon, se si është të shkruash kur fjala është krim, dhe se si është të shpresosh kur shpresa është ndaluar.
Leximi i këtij libri sot është një akt respekti ndaj asaj kohe, një rikujtim i dhimbjes që s’duhet harruar, dhe një falënderim i heshtur për ata që guxuan të flasin me varg kur gjithçka tjetër heshtte.
Pikërisht për këtë arsye, rëndësia letrare dhe ajo historike e kësaj krijimtarie është e një vlere të jashtëzakonshme – një gur themeli në ndërtimin e ndërgjegjes kombëtare dhe një pasuri e paçmuar për letërsinë shqipe. Këto poezi nuk janë vetëm vargje që i takojnë një kohe të caktuar; ato janë gjurmë të një epoke që flet me zërin e dhembjes, të qëndresës dhe të dashurisë së pakushtëzuar për atdheun.
Në to, letërsia e jonë nuk është vetëm art – është histori që frymon, është kujtesë që nuk lejon harresën, është zë i një populli që, edhe i robëruar, refuzoi të heshtte. Sepse edhe kur fjala u ndalua, ajo gjeti mënyra për të rrjedhur nëpër damarët e kohës; edhe kur pena u ndëshkua, ajo gjeti rrugë për të shkruar me zemër.
Populli ynë, edhe nën peshën e prangave, nuk pushoi së ndërtuari urat drejt lirisë – urat e fjalës, të ndjenjës, të vargut të përvëluar. Në kohë të errëta, kur çdo shpresë dukej e shuar, poezia u bë feneri që ndriçonte shpirtrat; ajo u bë frymë që ngjallte guximin, zjarri që nuk u shua kurrë në zemrat e atyre që ëndërronin të lirë. Në këtë kuptim, çdo varg i shkruar në atë kohë të rëndë është më shumë se art – është akt rezistence, është dëshmi e gjallë se asnjë pushtet nuk mund ta nënshtrojë frymën e lirisë. Është një mesazh që udhëtoi përmes kohës dhe sot rri si dëshmi se fjala shqiptare, edhe në errësirë, gjeti mënyrën për të mbijetuar, për të rrahur me pulsin e popullit dhe për ta mbajtur ndezur idealin e lirisë.
Kjo është arsyeja pse kjo krijimtari duhet të ruhet, të nderohet dhe të mësohet — jo vetëm për vlerën e saj estetike, por për peshën që ka në ndërgjegjen historike të një populli që, edhe i nëpërkëmbur, mbeti krenar. Sepse aty ku heshtën altoparlantët, foli poezia; aty ku heshtën tribunat, foli zemra përmes vargut; dhe aty ku gjithçka tjetër u përpoq të shuhet, fjala mbeti si flakë e pashuar — flakë që sot ndriçon kujtesën tonë kolektive.
