Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
Suliotët pas luftës e Pavarësisë së Greqisë
Kosta Boçari, vëllai i Marko Boçarit, jetoi për të shërbyer në ushtri greke si shumë Suliote në ekzil. Në vitin 1854, gjatë Luftës së Krimesë, një numër i oficerëve ushtarakë grekë me origjinë Suliote, nën Kiço Xhavella, mori pjesë në një revoltë të dështuar në Epir, duke kërkuar bashkimin me Greqinë. Deri në 1909, forcat osmane mbajtën një bazë ushtarake në fortesën e Qafës. Së fundi në vitin 1913, gjatë Luftërave Ballkanike, osmanët humbën Epirin dhe zona jugore e rajonit u bë pjesë e shtetit grek. Anëtarët e diasporës Suliote që jetonte në Greqi, kanë luajtur një rol të madh në politikë nëpër shekullin 19 dhe 20 dhe çështjet ushtarake, si Dhimitër Taqi Boçari, bir i Marko Boçarit, dhe Napoleon Zerva, udhëheqësi i EDES-it që i pastruar etnikisht shqiptarët myslimanë nga Çamëria gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Në fillim të shekullit të 19, udhëtari Xhon Hobhouse vu re se ortodoks dhe myslimanë shqiptarë brenda në Pashallëku i Janinës, u identifikuan veten e tyre me emërtimin kombëtar, domethënë shqiptarë. Ai ishte i habitur, se ka qenë e zakonshme për popujt ballkanikë të identifikohen me përkatësi fetare. Identifikimi i feve si komunitete të quajtur ne gjuhen osmanishtë si millet, ishte institucionalizuar nga shteti osman. Komuniteti Ortodoks ishte i njohur si mileti Rum dhe ndjekur ritin greko-bizantin. Emri i miletit ishte rrjedh nga bizantine (romak) ose nënshtetasve ortodoksë të Perandorisë Osmane, si të gjithë krishterët ortodoksë konsideroheshin pjesë të njëjtit milet, pavarësisht dallimeve të tyre në përkatësinë etnike dhe gjuhën. Kështu për shkak të fesë populli shqipfolës të Epirit ishin klasifikuar si turq po të ishin myslimanë, ndërsa ortodokset (Rum), si Suliotët ishin klasifikuar si grekët. Suliotët kishin një identitet të fortë vendore. Suliotët ishin me origjinë shqiptare, ndërsa nën-dialekti e tyre që ata fillimisht e flisnin është klasifikuar ti përkiste dialektit çamërisht e gjuhës shqipe.
Për shkak të këtyre identiteteve komplekse etnike dhe fetare, populli kishte mbështetur me shumë identifikime dhe lidhje fetare vendore. Midis popullit shqipfolës, pranimi të fesë Islamë gjatë mes shekujve 17 dhe 18, ishte në fillimet e një ndarje të kohezionit vendore mes popullsinë myslimane dhe ortodokse shqipfolëse. Ky proces filloi me luftërat Suliot dhe lufta greke e pavarësisë, e cila kishte përparuar gjatë gjithë shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe njëzetë. Gjatë kësaj kohe, në përhapjen e shkollave greke, nacionalizmi grek shumicën e popujve të Ballkanit i trajtonte ortodokse “grekë”, dhe gjithnjë i ka trajtuar si të tillë Kështu studiues si Laurie Kain-Hart thotë që folurit e gjuhës shqipe nëpër vendet e këtij rajoni nuk ishte “një parashikues në lidhje me çështjet e tjera të identitetit”. Në vend të kësaj, Suliotët identifikohet plotësisht me kauzën kombëtare greke dhe në anën arsye të bindjeve fetare i përkisnin Kishës së Kostandinopojës, si pjesë e madhe të Kishës greke.
Gjatë fillim të shekullit nëntëmbëdhjetë, udhëtarët evropiane, populli greqishtfolës të Korfuzit dhe tjerë që hasen Suliotët përshkruan identitetin ose për kulturën e tyre në mënyra të ndryshme. Udhëtarët evropiane të tilla si koloneli, William Martin Leake apo Henry Holland referuan në shkrimet e tyre për origjinën shqiptare të Suliotëve. Llogaritë e tjera të epokës përshkruan gjithashtu Suliotët me terma të tilla si “grekët shqipfolëse”, apo Lord Bajroni i cili tha Suliotët flisnin ” ilirisht” dhe në shkresat bashkëkohore greke që deklaruan se gjuha amtare ishte greqisht dhe dinin edhe shqip. Ndërsa udhëtari, Thomas Smart Hughes tha se veprat heroike të Suliotëve në kohën e tij ishin kremtuar në gjuhën greqisht dhe shqip nëpërmjet këngës.
Pas luftërave Suliote, një numër i konsiderueshëm i tyre ishin në mërgim në ishullin e Korfuzit. Ndërsa atje, ata janë përshkruar në të dhënat e qeverisë vendore, si shqiptarë. Për shembull, gruaja e parë të Marko Boçarit, Eleni Karakicu, një greqishtfolëse, solli një rast gjyqësor kundër vjehrrinjve në gjykatat e Korfuzit. Në dokumentet e gjykatës, ajo i quan Suliotët si shqiptarë. Gjithashtu, në dokumente të tjera të qeverisë që jep të dhëna se ku disa Suliotët u zhvendosën, ata janë identifikuar si të huaj dhe si arvanitë.
Sipas gazetarit dhe historiani Spiro Kacara, një greqishtfolës vendas të Korfuzit, banorët greqishtfolës e ishullit Korfuz i konsideruan 3-4,000 Suliotët “refugjatë shqiptarë të armatosur”, të cilët shpërngulnin popullsinë greke vendas nga pronat e tyre dhe kishte nevojë për të mësuar greqisht. Pas rivendosja e tyre në Korfuz, disa Suliotë u kthyen në Epir dhe kanë punuar si udhëheqës të udhëtimit për udhëtarët evropiane sepse ata e dinin vendin dhe flisnin gjuhën greqisht dhe shqipe.
Përfundimisht me kalimin e kohës ata u asimiluan dhe u bënë një pjesë e popullsisë greqishtfolës vendore. Edhe Ali Pasha kur formoi koalicionin e tij anti-osman, fitoi mbështetjen e Suliotët sepse ai ofroi të lejojë kthimin e Suliotët në Suli, por edhe se Aliu i bëri thirrje atyre të luftojnë si një, për shkak të origjinës së tyre përbashkët shqiptar. Nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, udhëpërshkruesi Valentine Chirol. thotë që gjuha shqipe flitej ende nga një popullsi e vogël Suliote që kishin mbetur në Sul. Edhe në këtë kohe, disa Suliotë në diasporë si toger i Ushtrisë Greke Dhimitër (Taqi) Boçari që luftoi në Epir jug-perëndimore fliste rrjedhshëm gjuhën shqipe. Gjithashtu Suliotët migruan edhe në vende të tjera si në krahinën Zagori e Greqisë. Pas një kohë, për shkak të ndërveprimit të tyre të mëparshëm me popullsi greqishtfolës pranë Sulit, ato harruan gjuhën shqipe në Zagori dhe u asimiluan me popullatë greke vendas përmes martesave.
Për gjuhën e Suliotëve, dëshmi është gjetur në fjalor greko-shqiptar të përbërë në 1809 nga komandanti i famshëm suliot, Marko Boçari, i cili fjalorin e tij ia dërgoi Tito Johalës, një historian me origjinë nga fshati Rrapeza, në Çamëri. Ai e studioi fjalorin dhe arriti në përfundimin se gjuha amtare e autorit nuk ishte greke apo gjuha greke ka pasur një ndikim shumë të fortë në dialektin lokal shqiptar, sidomos ajo që ishte folur në Sul. Një tjetër shkresë për gjuhën e Suliotët që kishin përdorur është ditari i Foto Xhavellës, i shkruar gjatë internimit të tij nga Ali Pashë Tepelena (1792-1793). Ky ditar është shkruar në greqisht të thjeshtë me disa gabime drejtshkrimore dhe në shenjat e pikësimit. Emanuel Protopsalte, një ish-profesor i Historisë Moderne greke në Universitetin e Athinës, i cili e botoi dhe studiuar dialektin e këtij ditari, dhe arriti në përfundimin se Suliotët ishin greqishtfolës, por me origjinë nga zona e Gjirokastrës apo të Himarës.
Megjithatë, një brez i ri i historianëve në Greqi të cilët kanë bërë shumë punë akademike në terren dhe kërkimit shkencor në Çamëri, kanë sfiduar shumë këto teza. Profesor i tanishëm, Llambro Balcioti, prej institutit Qendra Kërkimore për Grupet Minoritare nga Universiteti Panteon, në Athinë, shprehet ndryshe nga autorë tjerë greke, për shkak të hulumtimeve të tij të gjera lidhur me popullsinë shqipfolëse në Çamëri. Balcioti thekson se “Edhe pse gjuha kryesore e rajonit ishte shqip, një status më i lartë ishte dhënë të gjuhës greke, madje midis myslimanëve vendas […. që] gjatë kohës së vonë osmane, përveç osmanishtja turke zyrtare, greqishtja ka funksionuar si një gjuhë e dytë gjysmë-zyrtare dhe pranuar nga administrata osmane. Kjo karakteristikë mund të ndiqet pjesërisht nga dokumentet publike të kohës”. Një përfundim i ngjashëm është arritur edhe nga studiuesi Mihali Kokolaqi dhe hulumtimet e tij akademike për Epirin. Balcioti thekson se edhe shteti grek dhe autorë vendas nga rajoni, shmangin nga diskutimin gjuhën shqipe që ende është e folur nga popullsia ortodokse vendore, sepse i lidh ata me çamët myslimanë. Në vend të kësaj, autorët grekë, në të kaluara janë përpjekur t’ i distancojnë shqipfolësit krishterë vendas si Suliotët nga shqiptarët e tjerë, t’ i fshehin apo t’ i përjashtojnë të gjitha, sepse “gjuha është perceptuar si një kërcënim shtesë për greqizëm i vendit nga të tjerët sidomos nga shqiptarët shumicë”. Balcioti thotë se kjo është bërë shpeshherë duke shprehur “argumentin i paraqitur se gjuha e përdorur nga popullsia nuk kishte asnjë lidhje me përkatësinë e tyre nacionale”.
Trashëgimia e humbur kulturore
Sot trashëgimia e Suliotët është shndërruar në një mit dhe kontestuar në mesin akademikëve nacionalizmit por edhe shqiptarë. Në Greqi, Suliotët janë paraqitur në tekstet shkollore dhe libra të tjera zyrtare e historisë, si një popull me “nostalgji që vështronin përgjithmonë përtej detit për shtëpitë e tyre malore në Epir”. Suliotët janë paraqitur edhe si një popull heroik që luftuan turqit dhe shqiptarët myslimanë për çlirimin e Greqisë. Ndërsa në Shqipëri, Suliotët shpeshherë paraqiten si njerëz që luftuan kundër tiranisë së Perandorisë Osmane. Tipare të tyre shqiptarësh janë theksuar gjithmonë, si gjuha e folur dhe praktika e tyre të zakonet shqiptare si besa, nderi, mikpritja. Për shkak se popullsia e Shqipërisë është kryesisht myslimane, lidhjet e Suliotëve me krishterimin nuk janë theksuar gjithmonë dhe lidhjet e tyre me lëvizjen për pavarësinë greke, apo preferenca eventuale për t’u bërë grekë është minimizuar.
Literatura:
Historia e popullit shqiptar (Selim Islami, Kristo Frashëri, Aleks Buda),
Enti i teksteve dhe i mjeteve mësimore i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, 1969
Suliotët: Vikipedia
Jokai Mor: “Luani i Janinës”, Prishtinë 2019
Emrat e fshatrave të Sulit pasqyrë e identitetit etnik të suljotëve …(Dita)
Abedin Rakipi: Tradhtia arvanito-suliote në epikën dhe këngët popullore çame. 21 tetor 2008
Dorian Koçi: Ali Pasha dhe Suliotët. 7. 7. 2016
Pse donte t’i nënshtronte Ali Pashë Tepelena suliotët? 24. 5. 2017
Luan Rama: Shqiptarët çamë dhe suliotët në sytë e një konsulli francez. Burimi: Milosao – Gazeta shqiptare, 29 shtator 2019
Pangalos rihap debatin për suliotët, 18, 12. 2017, Gazeta Impakt
Referencat e tjera:
Në Vikipdia janë prezantuar kryesisht 110 burime të gjuhëve të huaja, si anglisht, frëngjisht, greqisht, rusisht, sllavisht dhe krejt pak shqip.
Shkrimi i postuar në Vikipedia është një studim i mirëfilltë shkencor, meqë është mbështetur në një literaturë të gjatë dhe gjithëpërfshirëse.
Studimi ka nevojë të redaktohet gjuhësisht, sepse ka vend për shumë intervenime, plotësime dhe korrektime.
Jokai Mor, Luani i Janinës ( A Janininoi Oroszlan). Budapest 1854, përktyer shqip në vitin 2016 nga A. Qeriqi, RKL, Prishtinë, 2019.
Një pjesë e lietaraturës:
Laurie Kain Hart (1999). “Culture, Civilization, and Demarcation at the Northwest Borders of Greece”. American Ethnologist. 26.
Robert Elsie (1986). Dictionary of Albanian Literature. Greenwood Press, f. 17.
Nicholas Charles Pappas (1991). Greeks in Russian military service in the late eighteenth and early name whose origins are also unclear…”.
Χριστόφορος Περραιβός (1857). Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας, Αθήνα. f. 18 (pdf 34).
Fleming (1999). The Muslim Bonaparte: diplomacy and orientalism in Ali Pasha’s Greece. 1999. f. 99.”The Souliotes, a Greek-speaking tribe of Albanian origin… Ali had tried off and over…”
Jim Potts (2010). The Ionian Islands and Epirus:
Emile Legrand (1910). Bibliographie Ionienne … des ouvrages publies par les Grecs des Sept-Iles. Paris. 1. (699): 202-203. artikulli 699.
Pappas. Greeks in Russian Military Service in the Late Eighteenth and Early Nineteenth Centuries. 1991.
Ivo Banac, John G. Ackerman, Roman Szporluk, Wayne S. Vucinich (1981). Nation and ideology: essays in honor of Wayne S. Vucinich. East European Monographs. f. 42.
Banac, Ackerman, Szporluk & Vucinich. Nation and ideology: essays in honor of Wayne S. Vucinich. 1981 f. 42.
Nicholas Geoffrey Lemprière Hammond (1967). Epirus: the Geography, the Ancient Remains, the History and Topography of Epirus and Adjacent Areas. Clarendon Press. f. 31. “The Liaps held the area from Valona to Delvinë and inland to Tepelenë; the tsams from Delvinë to Souli and inland to Ioannina and Pogoniani.
William Miller (1996). The Ottoman Empire and Its Successors, 1801-1927. Routledge.
George C. Arnakis (1963). “The Role of Religion in the Development of Balkan Nationalism”, në Barbara Jelavich & Charles Jelavich (eds). The Balkans in Transition: Essays on the Development of Balkan Life and Politics since the Eighteenth Century. University of California Press. f. 118-119, 141.
Stephen K. Batalden (1982). Catherine II’s Greek prelate: Eugenios Voulgaris in Russia, 1771-1806 East European Monographs. f. 142.
Nina Athanassoglou-Kallmyer (1983), “Of Suliots, Arnauts, Albanians and Eugène Delacroix”. The Burlington Magazine. f. 487. “The Albanians were a mountain population from the region of Epirus, in the north-west part of the Ottoman Empire.
Përgatiti për botim, Ahmet Qeriqi
