Sylë Ukshini: Plani serb rus për ndarjen e veriut të Kosovës në qershor 1999 dhe bisedimet amerikane-ruse në Moskë dhe në Helsinki

Në librin “Collision Course NATO, Russia, and Kosovo” të John Norris ofron një pasqyrë thelbësore në negociatat që u zhvilluan midis Shteteve të Bashkuara dhe Rusisë në një përpjekje për të vendosur kushtet për përfundimin e luftës së Kosovës. Ndërsa konfrontimi kryesor ishet rreth përpjekjeve ruse për të krijuar një sektor ushtarak rus në veri të Kosovës, i cili do të kontrollohej po ashtu nga forcat serbe.

Zëvendës Sekretari amerikan i Shtetit Strobe Talbott dhe ministri i Jashtëm i Rusisë, Ivan Ivanov, nga 10 qershori 1999 u takuan disa herë dhe biseduan për orë bisedimet për arritjen e një kompromis për vendosjen e trupave ruse në kuadër të forcave paqeruajtëse të KFOR-u në Kosovë. Talbott shpresonte që të dyja palët të mund të bënin përparim. Presidenti Bill Clinton dhe presidenti rus Boris N. Jelcin diskutuan gjithashtu me telefon për çështjen e paqeruajtës, por ranë dakord vetëm të bisedojnë përsëri për të evituar një konfrontim ushtarak. Ishte mjeshtëria e Bill Clinton dhe Boris Yeltsin që shpëtoi partneritetin e pas Luftës së Ftohtë ndërmjet SHBA-së dhe Rusisë gjatë luftës së Kosovës në vitin 1999. Bazuar në burime amerikane të deklasifikuara kohët e fundit nga Biblioteka Presidenciale Clinton mësojmë se politika shtetërore Bill Klintonit dhe Boris Jelcinit e shpëtoi partneritetin SHBA-Rusi të gjatë Luftës së Kosovës në vitin 1999.

Diplomacia personale e Clintonit dhe Jelcinit e ndihmoi Rusinë të luante një rol konstruktiv në kërkimin e një zgjidhjeje paqeje dhe tërheqjen e plotë të trupave serbe nga Kosova. Pavarësisht protestave të brendshme në Moskë, Jelcin nuk iu bashkua Millosheviçit, por zgjodhi të punonte me Shtetet e Bashkuara dhe të shpëtonte marrëdhëniet e Rusisë me Perëndimin.

Nga ajo që pasqyrohet në librin e Jon Collins, del qartë se Moskës pasqyrojnë një luftë të ashpër diplomatike të lidershipit amerikanë për të parandaluar skenarin serb dhe rus për krijimin në mënyrë të njëanshme të një sektori rus, brenda të cilit të do të koncentroheshin jo vetëm shumica e popullatës serbe por edhe forcat policore dhe ushtarake serbe. Megjithatë, hyrja e hershme e trupave ruse në Kosovë befasoi dhe shqetësoi zyrtarët perëndimorë.

Ky studim na bëjnë të kuptojmë marrëdhëniet jo të lehta të SHBA-së dhe Rusisë  në kohën kur akoma po vazhdonin bombardimet e NATO-s ndaj caqeve ushtarake serbe dhe po përgatitej teksti i Rezolutës 1244, diplomacia ruse nga Moska në bashkëpunim me regjimin e Milosheviqit kishte filluar përpjekjet dhe presionet për një sektor rus paqeruajtës në veri të Kosovës. Edhe Presidenti Martti Ahtisaari, i cili asokohe ishte i dërguar i BE-së për arritjen e një zgjidhje paqësore me Beogradin, ka pohuar se arsyeja e vetme përse Millosheviqi e pranoi marrëveshjen e paqes, të cilën ai dhe Viktor Chernomyrdin ia kishin dorëzuar Milosheviqi,  ishte për shkak ekzistencës të një “plani rus për ndarjen e mundshme të veriut të Kosovës dhe vendosjen e veriut nën kontrollin rus dhe serb.”

Ahtisaari kishte deklaruar se nuk kishte mundur të gjente  ndonjë arsye tjetër pse Millosheviçi e pranoi marrëveshjen e paqes të hartuar nga G8 në në Petersberg të Gjermanisë. “Unë vazhdimisht pyesja veten: “Pse ra dakord?” Dhe nuk gjeta asgjë tjetër përveç planit rus. Unë u përpoqa të shikoja njëfarë logjike në ngjarjet, sepse në negociata rusët ishin për ndarjen dhe për të pasur sektorin e tyre. Ata nuk mund të pajtoheshin për strukturën komanduese të KFOR-it në Petersberg, sepse kishin një plan që trupat e tyre të nxitonin menjëherë në Kosovë.”

Rreth 7 qershorit, komandanti i forcave paqeruajtëse ruse në Bosnje, gjeneralmajor Roman Yepifanov, u tha trupave të tij se duhej të përgatiteshin për të lëvizur brenda një njoftimi të shkurtër. Për shkak se operacioni ishte projektuar për të ndikuar në negociatat me NATO-n, Moska i kishte thënë gjeneralit Yepifanov se ai do të duhej të qëndronte shumë fleksibël – ishte e mundur që trupat e tij do të duhej të pushonin, të prisnin ose përshpejtonin operacionin e tyre në një moment. Ora ruse ishte vënë në lëvizje.

Stenkovac në Maqedoni duke festuar fitoren e NATO-s. Ajo i tha refugjatëve kosovarë se “Milosheviqi dhe serbët e kanë humbur kontrollin mbi Kosovën. Ju do të shkoni në shtëpi dhe do të jeni në gjendje të jetoni një jetë të mirë dhe normale.”

Synimet fillestare të KFOR-it në Kosovë ishin sigurimi i aeroportit të Sllatinës afër Prishtinës, i cili do të bëhej selia e KFOR-it – i njëjti qëllim që rusët kishin synuar. Forcat serbe që po largoheshin vazhduan të plaçkitnin shtëpi dhe biznese, dhe autokolona ushtarake dhe civile bllokuan rrugët. Civilët serbë të arratisur të kujtonin shqiptarët e Kosovës që ishin dëbuar nga shtëpitë e tyre javët dhe muajt e mëparshëm, por serbët gëzonin një dallim të rëndësishëm—ata patën fatin të largonin më shumë nga pasuritë e tyre. Moska vazhdoi të ecë përpara me mobilizimin e saj. Në mënyrë të pabesueshme, Hungaria u dha leje fluturimit gjashtë avionëve transportues ushtarakë rusë. Anëtari më i ri i NATO-s e kishte trajtuar kërkesën si një formalitet dhe nuk e ngriti çështjen në Bruksel apo nuk e shqyrtoi atë në nivelet e tyre të larta politike. Megjithatë, ukrainasit vazhduan të vonojnë dhënien e lejes.

Moska rriti presionin e saj diplomatik mbi Kievin. Karvani prej 186 trupash ruse nga Bosnja kaloi lumin Drina, duke hyrë në Serbi rreth orës 10:30 me orën lokale – pikërisht kur Talbott dhe partia e tij u nisën nga Moska. Zyrtarët policorë dhe ushtarakë jugosllavë bënë të gjitha përpjekjet për të lehtësojnë lëvizjen e trupave ruse.

Në bordin e avionit të Forcave Ajrore, delegacioni amerikan mori sinjalin e parë se disa gjëja kishin shkuar shumë keq, kur morën një mesazh urgjent se Gjenerali Clark duhej të fliste me Talbott. Së shpejti një telefonatë e sigurt konferencë u inicua nga avioni ku u përfshinë Talbott, zëvendës i Sigurisë Kombëtare Këshilltari Jim Steinberg dhe nënkryetari i Shefave të Përbashkët të Shtabit, Joe Ralston. Kjo telefonatë u pasua nga një diskutim i mëpasshëm midis Sandy Berger në Uashington, Albright në Maqedoni, Talbott në aeroplan dhe a numri i zyrtarëve të tjerë të lartë. Të gjithë ishin të tronditur dhe të zemëruar nga zhvillimet, duke pranuar se Rusët mund të prishin marrëveshjen e paqes dhe të çojnë në ndarjen e Kosovës.

Ivanov përsëriti se trupat nuk do të hyjnë në Kosovë dhe tha: “Madeleine, mund të ktheheni në vizitën e refugjatëve me qetësi”. Ai e mbylli bisedën duke theksuar se Rusia duhej t’i jepej një rol i barabartë në Kosovë. Pak kohë më vonë Albright u tha gazetarëve:

“Ministri i Jashtëm tha se ai e kupton që duhet të ketë një komandë të unifikuar; kjo ishte diçka për të cilën ishte rënë dakord dhe ishte pjesë e dokumentit Çernomyrdin-Ahtisaari dhe më pas pjesë e rezolutës së Këshillit të Sigurimit me anekset e saj. Ai tha gjithashtu se ky ishte një hap paraprak që nëse dhe kur të bëhen pjesë e forcës ndërkombëtare të jenë të gatshëm të vendosen. Ata nuk kishin ndërmend të vendoseshin në Kosovë përpara një marrëveshjeje se si do të përshtateshin me pjesën tjetër të forcës së paqes”, pohon John Norriss.

Delegacioni i Talbott-it u rikthye në Moskë vetëm pas orës 2 të pasdites me orën lokale dhe autokolona shkoi direkt në Ministrinë e Jashtme ruse. Por, nuk ishte e qartë në se Ivanov ishte ende në dispozicion për t’i pritur ata, sepse ai po takohej me ministrin e Jashtëm austriak. I irrituar nga vonesa përballë një krize, ekipi më pas nxitoi në ambasadën e SHBA-së, duke u mbledhur në zyrën e ambasadorit Collins.

Ndërsa ekipi u ul, ata u fiksuan nga transmetimi i drejtpërdrejtë i CNN i autokolonës ruse që po kalonte me shpejtësi në një autostradë jugosllave. Ushtarët rusë të ngazëllyer u dërguan turmave përshëndetjet e fitores serbe me tre gishta dhe shumë prej pesëdhjetë automjeteve në kolonë kishin shenjat e tyre “SFOR” nga Bosnja të lyera me “KFOR”.

Zyrtarët diplomatikë dhe ushtarakë të SHBA si në Uashington ashtu edhe në Selia e NATO-s u përpoq të ushtronte presion diplomatik për të parandaluar rusët të merrnin leje fluturimi nga vendet në kufi me Kosovën. Ndihmës Sekretari i Shtetit për Evropën, Mark Grossman, bëri një mori thirrjesh ambasadorëve amerikanë dhe ministrive të jashtme në rajon në përpjekje për të bllokuar kërkesat për fluturim, siç bëri ambasadori i SHBA në NATO. Sandy Vershbow. Në Hungari, ngarkuesi amerikan u takua shpejt me homologët e tij hungarezë dhe u tmerrua kur zbuloi se, jo vetëm që rusët kishin kërkuar leje mbi fluturimin, por hungarezët e kishin dhënë tashmë. Statusi i fluturimit të avionëve të transportit rusë ishte i paqartë.

Edhe brenda NATO-s u ndezën debatet se si t’i përgjigjen operacionit rus. Gjenerali Clark dhe gjenerali Jackson u ndanë ashpër rreth planit të Clark për të marrë bazën ajrore të Sllatinës. Zëvendësi i Clark, gjenerali Rupert Smith, tha se gjenerali Jackson kishte një sërë shqetësimesh rreth operacionit të mundshëm. Jackson mendonte se kapja e aeroportit mund të nxiste një përplasje të drejtpërdrejtë me rusët ose serbët dhe ta zhbënte marrëveshjen ushtarako-teknike. Ai gjithashtu kishte frikë se serbët mund të shkatërronin urat përgjatë rrugës nga Maqedonia dhe të izolonin trupat e NATO-s në Sllatinë.

Përderisa Jackson hezitonte të vepronte kundër rusëve, gjenerali Clark e shikoi kërcënimin si më thelbësor, nga frika se nëse Rusët do të pushtonin  aeroportin e Sllatinës, pasta ata do të sillnin përforcime për batalionin nga Bosnja. Në këtë mënyrë, Moska mund të merrte kontrollin e një pjese të rëndësishme të Kosovës. Rusët mund të staciononin forcat e tyre në veri të Kosovës, të krijonin një ndarje de facto dhe të përdornin praninë e tyre ushtarake dhe të inteligjencës për të ndërprerë operacionet e NATO-s. Kishte gjithashtu spekulime se Milosheviqi ishte i etur që rusët të merrnin kontrollin e minierave në Mitrovicë dhe Trepçë, një burim i rëndësishëm të ardhurash për Beogradin.

Ishte pothuajse katër e mëngjesit. Shefi i shtabit të Talbott, Phil Goldberg, hyri në dhomë, duke folur në telefonin e tij celular me Zëvendës Këshilltarin e Sigurisë Kombëtare, Jim Steinberg, dhe Goldberg i kaloi Talbotit një shënim të shkarravitur me nxitim. Trupat ruse kishin mbërritur në Prishtinë dhe CNN po transmetonte lajmet anembanë globit. Kolona prej pesëdhjetë automjetesh ushtarake ruse u përshëndet nga mijëra serbë kosovarë brohorisnin duke hedhur lule dhe qëlluan me armë në ajër. Civilët serbë dhe ushtarët jugosllavë iu bashkuan me gëzim festimeve ndërsa turma brohoriste: “Ne dhe rusët jemi 300 milionë”, thekson Norris.

Rreth orës pesë të mëngjesit, ministri i Jashtëm Ivanov dukej i shtangur, hyri me hap në dhomë e bisedimeve, duke shprehur keqardhje e tij “se një kolonë ushtarësh rusë kaloi kufirin në Kosovë aksidentalish.” Ivanov më pas kërkoi një takim kokë më kokë me Talbott. Nga çfarë Talbott mund të shihte dhe të dëgjonte, dukej se koha e lëvizjes së trupave në Prishtinë i kishte zënë në befasi si Ivanovin ashtu edhe Sergejevin – dy nga figurat më të fuqishme në qeverinë ruse. Kjo ndoshta ka qenë edhe loja ruse, që bisedimet të zgjasin për aq koha sa të hyjnë trupat ruse në Kosovës. Ngase udhëheqja e lartë ushtarake ruse – Sergeyev, Kvashnin dhe Ivashov – nuk u kthyen më në tryezën e bisedimeve.

Clark kishte mendimin se NATO-ja ishte mashtruar nga të gjithë në qeverinë ruse – prandaj nuk mund t’u besohej premtimeve të tyre.

Në mbrëmje, gjenerali Jackson mbërriti në aeroport me helikopter, pasi iu desh të shtynte vazhdimisht një konferencë shtypi që ishte planifikuar për më herët gjatë ditës. Gjenerali mirëpriti kontigjentin rus dhe njoftoi se do të takohej me gjeneralin Zavarzin në një përpjekje për të zgjidhur situatën. Forcat ruse dhe trupat e NATO-s në aeroportin e Sllatinës mbetën në një përballje shqetësuese, me rusët duke përdorur transportues të blinduar të personelit për të bllokuar rrugën e afrimit drejt aeroportit. Gjatë pasdites, një gjeneral rus dhe një kapiten britanik, Edward Melott, u angazhuan në tre orë bisedimesh të pafrytshme në një përpjekje për të zgjidhur çështjen e kontrollit të aeroportit. Përfundimisht britanikët u tërhoqën në skajin e largët të aeroportit. Në të gjithë Kosovën, trupat e NATO-s hynë brenda, ushtarakët dhe civilët serbë u larguan.

Sekretari i Mbrojtjes Cohen dhe ministri i mbrojtjes Sergeyev mbërritën në Helsinki më 16 qershor për të finalizuar marrëveshjet për pjesëmarrjen e Rusisë në KFOR, duke filluar bisedimet në atë që Presidenti Ahtisaari e quajti një “atmosferë të paqëndrueshme”.

Më 17 qershor, ministri Ivanov dhe sekretarja Albright iu bashkuan Sergejev dhe Cohen. Deri në gjysmën e fundit të bisedimeve, rusët vazhduan të insistonin se do të vendosnin një forcë prej 10,000 trupash në terren në Kosovë, sepse kjo do t’i vinte në të njëjtin nivel me fuqitë e mëdha, duke bërë që një negociator i SHBA-së të këmbëngulte privatisht se rusët ishin duke bërë blof.

Vonë në mbrëmjen e 18 qershorit, pas më shumë se tridhjetë orë negociatash kontestuese të zhvilluara gjatë tre ditëve, Sergeyev dhe Ivanov bënë një udhëtim në ambasadën ruse për të kërkuar miratimin përfundimtar nga Presidenti Jelcin në Moskë. Pasi morën dritën jeshile, Shtetet e Bashkuara dhe Rusia më në fund arritën marrëveshje për rolin e forcave ruse në KFOR.

“Kjo marrëveshje mbron interesat themelore të NATO-s. Ai parashikon si më poshtë: misionin dhe qëllimin e përbashkët të NATO-s dhe forcave ruse; uniteti në komandë nën komandantin e KFOR-it; një zinxhir komandues të NATO-s me përfaqësim rus në SHAPE, në AFSOUTH dhe selinë e KFOR-it; drejtimi politik nga Këshilli i Atlantikut të Veriut me konsultime për pjesëmarrjen ruse përmes Këshillit të Përhershëm të Përbashkët; pjesëmarrja në planin operativ të NATO-s me strukturë komanduese dhe rregullat e përbashkëta të angazhimit; sisteme të vetme të menaxhimit të hapësirës ajrore dhe kontrollit të lëvizjes tokësore; ndarjen e funksioneve në aeroportin e Prishtinës dhe garantimin e aksesit të përbashkët,” deklaroi sekretari amerikan  i Mbrojtjes William Cohen.

Përfundimi: Rusisë nuk do t’i jepej sektori i vet.

Por, në fillim të gushtit 1999, Komandanti Suprem i NATO-s, Gjeneral Uesli Klark, u informua me telefon se ai do të lirohej nga posti i tij disa muaj më herët, në një lëvizje që e la atë “të shtangur”. Gjenerali Clark e kishte fituar luftën vetëm për të humbur punën. Ndërsa shumë veta theksuan stilin agresiv të Klarkut si shkakun kryesor të rënies së tij, ishin të njëjtat tipare që mund ta kenë lejuar NATO-n të mbizotërojë në Kosovë, thekson Collins.

Foto 1: Presidenti finlandez Martti Ahtisaari (majtas), Sekretari i Mbrojtjes William S. Cohen (i dyti nga e majta), Ministri rus i Mbrojtjes Marshall Igor Sergeyev (me uniformë), Sekretarja e Shtetit Madeleine Albright (djathtas) dhe Ministri i Punëve të Jashtme rus Igor Ivanov janë u bashkua me përkthyes në Vendin Presidencial në Helsinki, Finlandë, më 18 qershor 1999, ndërsa ata takohen për bisedime të mëtejshme mbi pjesëmarrjen e Rusisë në përpjekjet paqeruajtëse në Kosovë në Vendin Presidencial në Helsinki, Finlandë.

Foto 2: Ministri Sergeev dhe sekretari Cohen nënshkruajnë parimet e dakorduara.

Ministri rus i Mbrojtjes Marshall Igor Sergeyev (ulur majtas) dhe Sekretari i Mbrojtjes William S. Cohen (ulur në qendër) nënshkruajnë parimet e dakorduara të cilat janë bazë për pjesëmarrjen ruse në forcën ndërkombëtare paqeruajtëse (KFOR) në Kosovë në Vendin Presidencial në Helsinki. , Finlandë, më 18 qershor 1999. Nënshkrimin e vëzhgojnë Ministri i Jashtëm rus Igor Ivanov (i 3-ti nga e djathta), Presidenti finlandez Marti Ahtisaari (i dyti nga e djathta) dhe Sekretarja e Shtetit Madeleine Albright (djathtas).