Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
Kthesat jetësore, politike e kombëtare, drejt përpjekjeve për çlirimin e Kosovës, sollën kthesa edhe në letërsi. Bartësit dhe ideologët e luftës çlirimtare, pos tjerash, formuan një letërsi të vuajtur me lëkurën e tyre, me flijime e aktivitet të gjallë formash të ndryshme, me burgosje e tortura, qoftë edhe të paguar me kokë. Letërsia e re e realitetit të ri politik e kombëtar, sikur nuk ka shkuar më tej se në rrafshin e një monografizimi të portretizuar e të thjeshtë historiografik të shkruara jo gjithaq nga penat e sprovuara.
Në romanin „Burgu“ të Ahmet Qeriqit, burgu, si një realitet i gjerë dhe kompleks, artistikisht autobiografizohet. Është roman i përzier me karakteristika publicistiko-historike e autobiografike të tubuara rreth boshtit ideo-artistik të qëndresës e luftës për liri. Subjekt i veprës bëhet burgu si realitet i një episodi politik e jetësor, ndërsa qëndresa morale e detyrës së të burgosurve si realitet politik. Andaj, proza artistike e A. Qeriqit i referohet filozofisë së qëndresës së patundur jo vetëm të identitetit kombëtar. Aty funksionalizohet vuajtja, dëshpërimi, gëzimi, dhembja, krenaria individuale e kombëtare, besimi në fitore ndaj të së drejtës, ndonjëherë dëshpërimi, por kurrë pesimizmi, nënshtrimi a përulja.
Pos tjerash, vepra ka rëndësi letrare-dokumentare, po ashtu si „Meditimet në arrati“, i botuar dy vjet më parë, i cili flet për jetën njëvjeçare në arrati dhe pasqyrimet psiko-analitike të të arratisurit. Romanin karakterizojnë dhe e bëjnë tërheqës çiltërsia, gjuha e qartë, e rrjedhshme, e pastër dhe e pasur, shkathtësia e shprehjes, mjeshtëria e përshkrimit herë faktografik, herë artistik, të realizuara nga stili i rrjedhshëm që të rrëmben. Aq më tepër, kur paraqet një botë, si të thuash, nëntokësore të panjohur gjithaq prej shumicës së popullatës me të gjitha veçoritë e këtij institucioni aq të vjetër dhe aq të pakëndshëm për njeriun e pafajshëm, shkaktuar nga një pushtues i tërbuar, larg normave njerëzore.
Ndryshe nga proza e shkruar para 150 vjetësh e Pashko Vasës „Burgimi im“ (1850) e nga vepra i shkrimtarit italian S. Pelicos „Burgimet e mia“, romani i A. Qeriqit është i liruar nga ngjyrimet romantike, nga shfrimet emocionuese, nga akuzat ndaj kundërshtarit, nga ndjenjat sentimentale e lutjet për falje apo lirim. Është dëshmi e një pjese të luftës së guximshme të një patrioti e luftëtari të vendosur për liri, përcjellë me përjetime të vërteta, me përsiatje psiko-meditative të vëna në shërbim të shprehjes artistike.
„Burgu“ i A. Qeriqit është roman i parë autobiografik në radhë të parë, me elemente historiko-politike, publicistike e psiko-meditative. Siç thotë simboli i rezistencës e shkrimtari i shquar shqiptar, A. Demaçi në parathënie të kësaj vepre, romani është „një tërësi artistike tërheqëse… ku pasqyrohet një faktografi autentike dhe kronologjike të një periudhe fort të rëndësishme e dramatike të veprimtarisë sonë politike, atdhetare e çlirimtare“, kombinuar me ngjyra politike, psiko-meditative, publicistiko-historike, e finesa të tjera të ndryshme që e plotësojnë veprën. Është një episod vetëjetësor, i ngritur në prozë historiko-letrare e nisur nga përjetimet e autorit – Eknat Malmirit, një prozë më tepër psiko-meditative e tipizuar nga monologu i brendshëm, i plotësuar me dialoge gjithfarësh, karakteristike për burgun, në qasje me karaktere të ndryshme, madje edhe vulgare, politike e jopolitike të natyrave të ndryshme pozitive e negative të çfarëdo kombi e race.
Vepra e vë në qendër përshkrimin artistik të një realiteti e të një periudhe të rëndësishme të luftës për liri, që e vuri në lëvizje mbarë popullin shqiptar të Kosovës e më gjerë dhe formoi një epokë të re në historinë kosovare, përgjithësisht shqiptare. Si i tillë, kjo vepër e plotësoi një kërkesë të madhe të paraqitjes së luftës për liri, të sakrificave sublime, anipse të rrezikshme, për t´i paraqitur artistikisht stoicizmat e krenarinë e heronjve të atyre kthinave, të përjetimeve të vërteta, atë forcë të madhe morale, politike, përgjithësisht patriotike, të mijëra të rinjve e të rejave, që ua kushtuan jetën idealeve për liri.
Përkundër tendencave e synimeve të institucionit e institucionalistëve, në burg tjerret një filozofi verbale ideopolitike e gjithënjerëzore midis të burgosurve politikë e jopolitikë, pa dallim kombi, pos te ato karaktere të lindur për keq.
Qëndresa heroike, synimet madhore për të mirën e atdheut, fryma patriotike, gatishmëria për flijime, përpjekja për unitet, orientimi i drejtë ideo-politik, si dhe besimi në fitore, janë tiparet kryesore që e karakterizojnë romanin. Te fundi kush më tepër mund ta paraqiste besnikërisht jo vetëm faktografinë e jetës së asaj nëntoke, më mirë se vetë autori i burgosur e i torturuar disa herë?
Vepra trajton shtresime karakteresh të ndryshëm pozitivë e negativë, si: të dëgjueshëm, të padëgjueshëm, indiferentë, frikacakë, denoncues, të vendosur, të diferencuar, militantë, ashtu si ishte realiteti politik e kombëtar. Personazhet meditojnë, flasin, mbijetojnë, veprojnë, i shfaqin ndjenjat, refleksionet e tyre për ngjarje, rrugë e mënyra se si të iket nga më e keqja që u kërcënohet në unin e tyre e jashtë saj, tipare këto nuk vareshin prej tyre. Eknati e mbarë Kosova vihet në rreth të hekurt. Por, as trualli as banori shekullor i tij autentik, nuk gjunjëzohen, as nuk braktisen, siç dëshiron pushtuesi. Përndryshe do të ndodhte si te shumë popuj e troje të tyre të tjetërsuara kombëtarisht. Synohet ndjenja e sakrificës, stoicizmit, qoftë edhe me vdekje, edhe pse ka mundësi t´i iket. Personazhet e dorës së parë e të dytë të të burgosurve politikë, nga viktima të bllokuara të historisë, ngrihen në figura krijuese të vetëdijshme revolucionare, në daç të vërteta, që sot po gjallojnë politikisht e institucionalisht, në daç artistike me vlerë të përjetshme. Në të dyja rrafshet kemi të bëjmë me personazhe të ngritur mbi nivelin jetës së thjeshtë. Roli i patriotëve të burgosur e bashkëmendimtarëve të pa burgosur ishte i lidhur ngushtë me ndryshimet e thella në psikologjinë e tërë popullit në zgjimin e vetëdijes së luftës për liri. Burgu bëhet jehonë, rrezatim e magnetizim ideo-politik i masave popullore që zgjon nga gjumi edhe mendjet e fjetura, ashtu siç pat rrezatuar ideali i A. Frashërit me shokë, i Isa Boletinit, i A. Bejtës, i Sh. Palluzhës, i M. Krasniqit e i A. Demaçit, i përhapur si radiovalë deri në ndërgjegjen e bashkëkombasve. Ishte ripërtërirje e një dialektikë e vazhdueshme shekullore e pa ndërprerë brez pas brezi: një palë luftëtarësh të pushkës e të penës kishin rënë për liri, kur të tjerët ishin të gatshëm të bëjnë të njëjtën gjë, siç pat ndodhur së voni me Fazli Grajçevcin e Zija Shemsiun, një palë po binin në fushë të betejës, si R. Mala, N. Berisha etj., kur të tjerët mësynin të bënin po atë vepër heroike; një palë burgoseshin, kur të tjerët vepronin në ilegalitet, e të fundit të gatshëm për çdo përkrahje, derisa edhe disa indiferentë u magnetizuan, pos tradhtarëve të lindur e majekreje të shitur. Kështu, burgosja masive vuri në lëvizje shtresat e gjëra të topitura nën peshën e rëndë të shtypjes serbomadhe. Tiparet e personazheve të burgosur politikë ishin: dashuria e madhe për atdhe, idealet e larta për liri, gatishmëria për flijime, shpirti heroik i sakrificës dhe vendosmëria për luftë të vazhdueshme deri në vdekje.
Subjekti i romanit është ndërtuar mbi bazën e përzgjedhjes e kronologjisë së ngjarjeve të vërteta, të imponuara nga pushtuesi, andaj struktura organike është e imponuar, sepse fati i heronjve varet nga rrethanat e brendshme të burgut dhe ato të jashtme politike. Bërthama organizuese e romanit shtjellohet në bazë të përjetimeve fizike e psikike të kryepersonazhit, në qasje me të tjerët, shqiptarë e joshqiptarë, politikë e jopolitikë, varësisht nga e gjuajnë valëte jetës.
Ngjarjet revolucionare e politike të kohës brenda e jashtë burgut kryesisht lidhen me fatin e një personazhi kryesor – me Eknat Malmirin. Përjetimet e këtij personazhi janë tipike për të gjithë të tjerët e kësaj klase, pa defetizëm, ligësi, pa dilema e pa dhembje shpirtërore. Synimi i të burgosurve ishte që të përgatitën për jetë, por edhe për vdekje, ashtu siç ndodhi më vonë, ku disa sish ranë heroikisht në altarin e lirisë, në fushën e betejës. Burgu si shkatërrues i dinjitetit të pafajshëm, siç ishin të burgosurit politikë, përkundrazi e kaliti dhe e pajisi Eknatin me zgjerimin e horizontit politik e mendor, kombëtar e ndërkombëtar, të kuptimit të drejtë e të thellë të filozofisë politike e jetësore, e cyti shpirtin krijues dhe i zhvilloi te ai aftësitë e mëtejshme organizuese. Ai u bë shembull e burim i virtyteve të mira, drejt një interesi e një qëllimi të caktuar për farefisin politik e kombëtar. Si i tillë, ai e kishte shndërruar burgosjen në art, shkencë, filozofi e politikë.
Të burgosurit u qëndrojnë stoikisht sprovave të rënda. Njëkohësisht pajisen me përgatitje për jetë e luftë të mëtejshme, nëse kanë fat të mbijetojnë. Vepra nxjerr në shesh forcën e madhe të karakterit, cilësitë e tyre të larta morale jo vetëm politike. I ndërtuar mbi bazën e parimit të kontrastit, ziheshin në një kazan karakteret ndër më të ndryshmit: shqiptarë-joshqiptarë, politikë-jopolitikë, pozitivë-negativë, fisnikë-kriminelë, liridashës-pushtues, fisnik – i pamoralshëm, gjaknxehtë – gjakftohtë, trim – frikacak, fetar – pagan, pushtetar – civil, heroik-qyqar, besnik – tradhtar, me ideale të larta –me instinkte e motive të ulëta, madje deri në nivel shtazarak, shprehje morale-sjellje e shprehje banale, që vetëm burgu mund t´i grumbullojë përditë e për natë nga anë e motive të ndryshme. Është botë më vete, me moshë të vjetër, sa edhe vetë njerëzimi i organizuar.
Për shkak të prirjes së lindur e të fituar të vlerave të çmuara kombëtare, intelektuale e njerëzore, Eknati bëhet epiqendër, stabilizator, kultivues e farkues i vlerave morale e fisnike. Karakteri i tij i fortë e i vendosur lë përshtypje të lakmueshme edhe te indiferentët, eprorët, madje edhe në radhët e armikut, anipse ndonjëherë pati të atillë që nuk e mirëkuptuan gjithaq, sidomos për qëndrimin e drejtë parimor, tiparet njerëzore, qëndresën fisnike e sjelljet skofiare intelektuale.
Romani ka dy vija paralele me kahe të kundërta. E para, është vija e qëndresës heroike të patundshme, që i jep jetës kuptim e krenari. Eknati dëshpërohet që e lirojnë. Ai nuk e bën hesap vdekjen, nëse lëvizja do të përparojë, por nuk e lakmon jetën, nëse ajo do të shuhej. Vija e dytë është jeta e njeriut të pushtuar nga instinktet e motivet e ulëta pa ideale e pa vlera njerëzore, që e përgatit vdekjen me një fund të turpshëm, siç ishin hajnat, kriminelët, robët e drogës etj.
Për shkaqe autobiografike, Eknatit i shkon përdore t´i stilizojë motivet me interes për botën nëntokësore më tepër në mënyrë mozaike e ndërlidhur së jashtmi e së brendshmi. Jo pa qëllim autori i ik abstrakcionit, duke flijuar pak a shumë artin e mirëfilltë. Për këtë arsye, vepra nuk vuan nga iluzionet, as nga pesimizmat. Historicizmat, politizimet e përjetimet autobiografike të zhveshura e largojnë nga iluzionet e tepruara dhe nga fantazia krijuese. Si i tillë, romani është paraqitje e drejtpërdrejtë e vrojtimit epik e psikologjik, më tepër e drejtuar nga motivet e përjetuara, sesa nga stilizimet e trilluara. Arti flijohet për shkak të paraqitjes së vërtetësisë jetësore. Tekefundit, artin e ka krijuar vetë jeta. Romani është vepër episodesh, ngjarjesh tapiserike, krizash nervore e shpirtërore të shkaktuara nga torturat konkrete e të tërthorta mbi vete e mbi të tjerët. Është një botë e veçantë e autorit – Eknatit me bashkëveprimtarë të kohës së vet, që u përfundua me sukses, pa e ditur kushdo se do të dilet aty ku doli puna, ndryshe nga fati i disa popujve që edhe sot e kësaj dite kanë mbetur në baltë (si fati i palestinezëve, çeçenëve etj.).
Eknati jep shembullin e një figure gjithënjerëzore, kryesisht kombëtare me mirësjellje skofiare, të maturisë së qëndrimit e shprehjes, që lë përshtypje autoritative, madje edhe te pala pak a shumë e kundërt, siç ishte drejtori i burgut të N. Sadit, etj. Figurat njerëzore e karakteret e ndryshme brenda burgut ia kujtonin Eknatit personazhet e romaneve të lexuara. Dihet se nëpër burgje kalonin karaktere të ndryshme njerëzish për vepra të mira e të këqija. „Në burg takonte njerëz që kishin vese ujqish dhe egërsirash të tjera, vese dhelprash e langonjsh, vese lepujsh e derrash. Ata i manifestonin ato, sa herë që iu lejonte momenti..Kishte takuar sa e sa egërsira me pamje njeriu, sidomos në burgun e Gjurakut, por edhe në Suboticë. Dhe raca njerëzore në përgjithësi e në veçanti, shpirti i njeriut në vetvete dukej i paemancipuar, i dobët, i lakueshëm, me prirje për mashtrim, lakmi, egoizëm e vese të tjera të liga. Në të gjitha aspektet pajtohej me filozofinë e Frederikut të Madh„ konstatime aq të qëlluara sa i kishte mësuar përmendsh…“. Sipas tij „më tepër se tri të katërtat e njerëzimit janë krijuar për të qenë robër të përjetshëm“ (f. 226). Meditimet e tilla e shpien në universin filozofik të botës njerëzore e fizike. I pajisur me horizont të gjerë filozofike-letrar e shkencor, autori tjerr fije të holla prej mendimtari të thellë të krijimit të gjithësisë. „Qenia njerëzore ende nuk ishte liruar nga pjesa e vet gjenetike shtazore. Ndoshta kurrë nuk do të mund të lirohej nga vetvetja. Sepse njeriu ishte krijuar nga dheu, nga toka me të cilën gjallonte dhe pjesë e së cilës ishte. Në fizikun e njeriut hetohen të gjitha elementet përbërëse të tokës, por të modifikuara. Ashtu si planeti që përbëhet nga tri të katërtat me ujë, edhe organizmi i njeriut është në gjendje të lëngët….. Autori e pranon se „vetmia në burg ia imponon vetëm anët e errëta njerëzore“ (f. 227).
