Zymer Ujkan Neziri: Zhuj Selmani, dëshmor i shquar i kombit dhe i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare

03/02/2016 Tema Historike

Tema të tjera...

(Fjalë e mbajtur në Pejë, në teatrin ‘Istref Begolli’, akademi përkujtimore, me rastin e zbulimit të shtatores së Zhuj Selmanit, më 26.11.2013)

Të nderuar të pranishëm, zonja e zotërinj,

të nderuar z. Arben Idrizi dhe z. Besnik Konçi, nga Presidenca e Republikës së Shqipërisë, z. Xhavit Haliti, nënkrytar i Kuvendit të Kosovës, z. ambasador Islam Lauka, z. kryetar Ramush Haradinaj, z. kryetar, Ali Berisha, të nderuar deputetë, veprimtarë të çështjes kombëtare, luftëtarë të luftës së fundit çlirimtare, familje të dëshmorëve dhe shumë e nderuar familje Zymeraj- familje e Zhuj Selmanit!

Hyrje

Sot, në Pejë, në prag të Ditës së Flamurit, duke shënuar 138-vjetorin e rënies heroike të Zhuj Selmanit, më 1875, në Kullën e Sheremetit, mbrojtës i kufirit shqiptar, të sulmuar nga forcat ushtarake të Malit të Zi, nderojmë dëshmorin e shquar të kombit nga periudha e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare të shek. XIX, që u flijua për tokën e sulmuar të Shqipërisë në prag të Kongresit të Berlinit dhe të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.

Pak të dhëna biografike për Zhuj Selmanin

-Vendi i lindjes: Zhuji lindi në katundin Koshutan, Rugovë, afërsisht më 1844. Jetoi rreth 30 vjet, afërsisht deri më 1875.

-Prejardhja: Zhuj Selmani është i biri i Selman Muçës, familja Zymeraj, barku Lucëgjekaj, pasardhës të Gjekë Stanishës, vëllazëria Muriq e fisit Kelmend.

*Selman Muça, i ati i Zhujit, pati edhe këta djem: Zymerin, Hysenin, Bajramin e Sokolin. Pasardhësit e Selman Muçës sot janë familja Zymeraj.

Koha lindjes së Zhuj Selmanit dhe gjendja në Shqipëri

Zhuj Selmani lindi në kohën kur kishin kaluar vetëm pak vite nga tri ngjarje të mëdha për Lëvizjen Kombëtare në Shqipëri: Masakra e Manastirit, kur osmanët prenë në besë 500 burra të shquar të Toskërisë (1830), kur ra sundimi gati njëshekullor e familjes kryengritëse të Bushatlinjve në Shkodër (1831) dhe kur u bë kryengritja e njohur e Hamzë Kazazit (1834). Në ato vite të vështira, por të lavdishme, edhe Rugova dhe viset e tjera të Kelmendit vazhdonin me përpjekjet për liri. Është e njohur kryengritja e viteve 1835-1837, por pas dështimit të saj, një pjesë e rugovasve shpërngulen në Srem, në Nikinc e Hrtkovc, Vojvodinë.

E, kur në familjen e Selman Muçës së Gjekëstanishajve të Koshutanit lindi Zhuji, Principata e Serbisë kishte hartuar programin e fshehtë politik për Serbinë e Madhe, nga Ilija Garashanini (1844), në dëm të madh të Shqipërisë, po edhe të disa viseve të Ballkanit, të cilin e kanë përkrahur deri më sot politikanët serbë dhe Kisha Ortodokse Serbe.

Bëmat heroike të Zhuj Selmanit

Në vitet kur Zhuji e kreu shërbimin ushtarak të rregullt dhe shërbimin ushtarak rezervë, në Shqipëri vazhdonin përpjekjet për liri, kurse Rusia, Serbia e Greqia bënin plane për copëtimin e saj. Është i njohur projekti i Rusisë, më 1866, për copëtimin e Shqipërisë: gjysma e saj do të bashkohej me Bosnjën e Hercegovinën, kurse gjysma tjetër me Thesalinë dhe Janinën. Dy vjet më vonë, më 1868, përfundoi marrëveshja ndërmejt Greqisë dhe Serbisë për copëtimin e Shqipërisë: Serbia deri në Durrës, kurse Greqia nën Durrës e poshtë.

Në anën tjetër, pushteti osman vazhdonte me mbledhjen e taksave të shumta në Shqipërinë e robëruar, nga vergjia (për pasurinë e patundshme), e deri te taksa e rrugës, taksa e tregut, taksa policore etj. Edhe gjendja në Rugovë e në Plavë e Guci, krahas konflikteve në kufi me Malin e Zi, ishte e rëndë, si në Rrafshin e Dukagjinit e në Malësi të Gjakovës. Është e njohur qëndresa kundërosmane e viteve 1867-1873.

Nga burimet gojore thuhet se Zhuji qëndroi në Kullën e Sheremetit rreth 10 vjet. Dihet se pas Dekretit të Gjylahanesë (1839), shërbimi i rregullt ushtarak (nizam) zgjaste 4-5 vjet, kurse shërbimi rezervë (redif) zgjaste 7 vjet. Redifët e kryenin shërbimin në vendlindje dhe Zhuji, me siguri, ka qenë redif në Kullën e Sheremetit, deri në vdekje, më 1875.

Ka të dhëna, po ashtu nga tradita gojore, se Zhuji ka qenë edhe lahutar, madje lahutar shumë i zoti. Aty, në Kullë, në kohë pushimi, i binte edhe lahutës dhe aty këndonte këngë epike për paraardhësit e shquar. Shokët e tij trima bëheshin edhe më të guximshëm për qëndresë kur sulmoheshin nga Mali i Zi. Kënga e lahutës së Zhujit u bë sinonim i mbrojtjes së atdheut deri në vdekjen e tij heroike.

Zhuj Selmani, i njohur si Zhuji i kufirit, që aq shumë i nxori telashe knjazit në Cetinë, Zhuji i Kullës së Sheremetit, siç është thënë edhe më 1991, e bëri vdekjen ashtu si Oso Kuka disa vite më parë (1862) dhe ashtu ngjashëm si vdiq edhe Mic Sokoli disa vite më vonë (1881). Si Osa, si Zhuji, si Mici-trima që jetojnë gjithmonë.

Edhe kënga popullore e bën Zhujin të pavdekshëm në shumë vise të atdheut:

«Kah le dielli e praro hana,

Zhuj Selman nuk ba mâ nana!»,

që dëgjohet edhe sot në të katër anët e epikës sonë historike. Zhuji ishte sa trim aq edhe i pashëm. Rreth 30-vjeçar. I pamartuar. Guximit të tij ia kishte lakmi edhe knjaz Nikolla. Thuhet se ishte oficer kufiri në Jashikovc, kur Mali i Zi përpiqej për të pushtuar sa më shumë toka shqiptare para se të mbahej Kongresi i Berlinit. Zhuji, i betuar se për të gjallë të tij nuk i shkelë kujt këmba këndej kufirit:

«Hip në kullë, pisket si zana:

Merni vesh ju kapetana,

Merni vesh, kallxoni zekut,

S’i lshoj Kullat e Sheremetit!».

I sulmuar keqas, pas shumë sulmeve dhe i rrethuar fort pas shumë rrethimeve, në kohën kur harambashët e knjazit kujtonin se të gjallë do ta çojnë në Cetinë, ai i kallë me barut ata dhe vetëflijohet për atdheun e vet.

Zhuj Selmani këndohet në këngë epike historike, madje ai këndohet nga nënat edhe në ninulla, duke dëshiruar që fëmijët e tyre në djep, kur të burrërohen, të bëhen si Zhuj Selmani.

Emri i Zhujit, pas vdekjes, më 1875, është epizuar në të gjitha katundet e Rugovës dhe jashtë saj, sidomos në Rrafshin e Dukagjinit. Madje, edhe gjatë një hulumtimi në vitet 90 të shekullit të kaluar, janë gjetur me dhjetra burra, të rinj dhe fëmijë që mbajnë emrin Zhuj Selmani, në shenjë nderimi dhe nga dëshira e përgjasimit me këtë trim të madh, ashtu siç dëshmohet kjo dukuri e lashtë etnokulturore shqiptare edhe në traditën e hershme ilire të epizimit të emrave të burrave të shquar.

Çështja shqiptare pas vdekjes së Zhuj Selmanit

Zhuj Selmani del në skenën e historisë më të re shqiptare dhe në taditën gojore bën emër të madh sidomos pas vdekjes heroike në Kullën e Sheremetit. Ishin ato vite të Krizës Lindore, 1875-1876, kur shqiptarët vazhdonin jetën në robëri nën Perandorinë Osmane dhe ishin të rrezikuar nga fqinjtë, kur fillon kryengritja në Bosnjë (1875), e pastaj në Bullgari (1876). Në ato vite, Perandoria Osmane ishte lodhur edhe nga thatësia e madhe (1873-1875), nga kriza ekonomike, gjendja e rëndë sociale e varfëria, po edhe nga uria në Anadoll. E më pastaj, Serbia e Mali i Zi i shpallin luftë kësaj perandorie (1876), me synimin për zgjerim në territoret fqinje, sidomos në Vilajetin e Kosovës dhe në Vilajetin e Shkodrës.

Lufta ruse-turke, 1877-1878, dhe pësimi i forcave osmane e keqësoi edhe më shumë gjendjen e çështjes shqiptare, e kjo u vërtetua në Shën Stefan e në Berlin (1878), por Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878-1881) u kundërvihet vendimeve të padrejta të Evropës për copëtimin e Shqipërisë. Ajo e kundërshtoi edhe Perandorinë Osmane, politikisht dhe ushtarakisht, ku familja dhe bashkëluftëtarët e Zhuj Selmanit nga Rugova e Peja dhe nga viset e tjera i thanë jo-në e parë Evropës dhe Malit të Zi në Nokshiq, me armë në dorë, në betejën e famshme në dhjetor 1879, për të vazhduar edhe në betejat e janarit 1880, kur Mali i Zi, i gjunjëzuar, heq dorë nga Plava e Gucia.

Personalitete të shquara nga familja e Zhuj Selmanit

*Zymer Selmani, ishte luftëtar dhe pleqnar. Zymeri ishte djalë i Selman Muçës, që la pasardhës pesë djem e dy vajza (Ukën, Metën, Rizën, Isufin e Selmanin dhe vajzat Butën e Hâlën). U vra në Cigë, afër Pejës, më 1912, pas pushtimit të Rugovës e të Pejës nga Mali i Zi.

*Hysen Selmani, Bajram Selmani e Sokol Selmani, tre vëllazërit e tjerë të Zhujit, gjithashtu u vranë. Hyseni la pasardhës (Cekën, e Ceka la Ramën, kurse Rama la Bajramin), kurse Bajrami e Sokoli nuk lanë pasardhës. Hyseni, Bajrami e Sokoli ishin luftëtarë dhe trima. Të rinj dhe të guximshëm. Dëshmorë të familjes së Selman Muçës, dëshmorë të popullit. Luftuan ashtu siç pat luftuar Zhuji, duke vazhduar rrugën e tij për t’ i mbrojtur atdheun dhe kombin.

Pra, Selman Muça i Koshutanit ishte baba i pesë trimave, i pesë atdhetarëve, i pesë dëshmorëve, i pesë burrave të dheut.

*Kajë Galja (Gali, dëshmor i Betejës së Nokshiqit, ishte i shoqi i Kajës, nga martesa e saj e parë në Nokshiq; mënyrë tradicionle e mbiemrave të grave të martuara), ose Kajë Shabanja, kur ishte vajzë, e njohur edhe si Kajë Selmanja, ose, ndryshe, e njohur si motra e Zhujit, siç kishte dëshirë ta quante veten dhe siç njihet në këngë popullore, është bijë e shquar e familjes Zymeraj, e martuar në Nokshiq. Kaja dhe Zhuji ishin fëmijët e dy vëllezërve, Shaban e Selman Muça.

Kajë Galja ishte pjesëmarrëse në mbrojtjen e atdheut nga sulmet e Malit të Zi: Beteja e Nokshiqit, më 1879, si dhe betejat në Nokshiq, më 1912-1913 dhe, përsëri, betejat në Nokshiq, më 1918-1919, ku luftoi së bashku me fëmijët e vet: Zymerin, Imerin e Begen. Pra, u shquan për atdhe dhe këndohen në këngë popullore edhe fëmijët e Kajë Galës, nga martesa e dytë, të lindur në Nokshiqin e famshëm: djemtë Zymer Maliqi e Imer Maliqi dhe e bija Bege Maliqja.

Të shquar nga pasardhësit e Gjekës, të parit të Koshutanit të sotëm, në shekullin XIX, janë:

*Sali Jaha, bajraktar dhe komandant i Bajrakut të Rugovës së Sipërme;

*Kadri Bajri, udhëheqës ushtarak dhe udhëheqës politik i Rugovës gjatë Lidhjes

Shqiptare të Prizrenit dhe gjatë Lidhjes Shqiptare të Pejës;

*Hysen Bajri, bajraktar i Bajrakut të Rugovës së Sipërme dhe dëshmor i kombit.

E, në shekullin XX, u shquan:

*Rizë Zymeri, komandant politik i Rugovës në Luftën e Dytë Botërore, (krahas Zhukë Haxhisë, komandant ushtarak i Rugovës në Luftën e Dytë Botërore), dëshmor i kombit;

*Sak Faslia, luftëtar i shquar i Rugovës në Luftën e Dytë Botërore, bartës i flamurit në beteja, dëshmor i kombit;

*Bajram Rama, luftëtar i shquar dhe i burgosur i njohur politik në kohën e Jugosllavisë së dytë.

Burime gojore për Zhuj Selmanin

Në vitet ’90 të shekullit të kaluar është hartuar artikulli për Zhuj Selmanin, që u botua në revistën rajonale «Gurra», Drelaj, (Zymer Neziri, «Zhuj Selmani », rev. «Gurra», Drelaj, Rugovë, nr. 2, 1991, f. 4), nga këto burime gojore: Z. Neziri, Të dhëna nga Ramë Sadiku-Kurdedaj, 75 vjeç, më 1972; Z. Neziri, Të dhëna nga Shaban Sadiku-Palaj, 70 vjeç, Koshutan, më 1972; Z. Neziri, Të dhëna nga Cubë U. Zymeri, Lucaj-Dreshaj, Koshutan, 72 vjeçe, më 1982; Z. Neziri, Të dhëna nga Ujkan Zeqiri-Palaj, Koshutan, 84 vjeç, më 1991. Këtu do shtuar edhe të dhënat e reja për Sokol Selmanin, mbledhur nga Suzanë Muriqi, në qershor 2013.

Këngë për Zhuj Selmanin

Kënga e Zhujit, e kënduar malësorçe, pas rënies së tij, ishte bërë him lufte kundër Malit të Zi. Këngën për Zhuj Selmanin e kënduan trimat duke u nisur në beteja. E kanë kënduar dhe e këndojnë rapsodë nga Rugova dhe nga viset e tjera: Qos Alia, Eles Tarçuku, Metë Rrustemi, Xhemë Zeka, Fasli Zymeri, Adem Salihi, Adem Syla, Haxhi Meta; Dervish Shaqa, Demush Neziri, Shaqë Avdia, Mon Sokoli, Marash Krasniqi, Augustin Ukaj; Gëzim Nika, Shqipe Kastrati, vëllezërit Mleçani, vëll. Çeta, vëll. Rama, Nusret Muçiqi e Corona, Afrim Muçiqi, Gjergj Ukaj, Bardhec Hajdari, Safet Rizaj e të tjerë. E kanë kënduar edhe brezat e luftës çlirimtare gjatë 100 vjetëve të përpjekjeve për çlirim, gjatë dy luftërave botërore dhe në periudhën ndërmjet tyre, të kryengritjes së njohur, Lëvizja Kaçake. E këndoi edhe brezi më i ri i çlirimit, Hamzë Jashari, Mujë Krasniqi dhe shumë luftëtarë të lirisë të Zonës së Dukagjinit.

Edhe në ansamblin e folkorit autokton ‘’Rugova,’’ sipas Vesel Nikçit, që 66 vjet paraqitjeje para publikut, brenda e jashtë vendit, kënga e Zhuj Selmanit u këndua malësorçe, nga: Shuk Mustafa, Kasëm Faslia, Sinan Januzi, Pash Jonuzi, Halil Faslia, Shake Faslia, Hysen Kastrati, Ramë Idrizi, Arif Zhuji, Bajram Ibishi, Hysen Asllani, Zekë Kastrati, Isa i Sadri Elezit.

Tradita e studimeve për Zhuj Selmanin

Emri i Zhuj Selmanit dhe kënga për vdekjen e tij heroike në Kullën e Sheremetit, në kufi me Malin e Zi, duke e mbrojtur tokën e të parëve, është vlerësuar lart nga të gjithë epikologët shqiptarë në Tiranë, në Prishtinë, dhe në qendrat e tjera studimore si një ndër krijimet më të bukura artistike të poezisë sonë gojore për vetëflijimin, madje edhe nga studiuesit e shquar: Mark Krasniqi, Zihni Sako, Qemal Haxhihasani, Anton Çetta, Demush Shala, Agron Xhagolli, Enver Mehmeti, Adem Zejnullahu, Hasan Gjonbalaj, e tash, së fundi, edhe Ali Muriqi. Fatkeqësisht, kjo nuk bën të thuhet edhe për historianët tanë, duke shpresuar se as tash nuk është vonë që ata t’i dalin hakut këtij personaliteti të shquar të historisë sonë të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Madje, edhe data e vetëflijimit të Zhuj Selmanit, më 1875, është mbështetur në të dhënat e traditës gojore, fillimisht nga studiuesi Mark Krasniqi, por që do saktësuar edhe nga dokumetet historike. Pritet që edhe veprat madhore kombëtare, Historia e popullit shqiptar dhe Fjalori enciklopedik shqiptar, t’i bëjnë vend figurës atdhetare të Zhuj Selmanit.

Vlerësimi shtetëror i Zhuj Selmanit

Personaliteti i Zhuj Selmanit deri më tash është vlerësuar dy herë në Tiranë, nga kryeministri i Qeverisë së Republikës së Shqipërisë, z. Sali Berisha, më 26.1.1993, në Tiranë, duke e dekoruar me ”Urdhrin e Lirisë” – Klasi i Parë, nr. i Dekretit 435, si dhe sot, nga presidenti i Republikës së Shqipërisë, z. Bujar Nishani, me ‘‘Medaljen e Artë të Shiponjës’’, numri i Dekretit 8394, Tiranë, më 22.11.2013.

Këshilli Organizues, sivjet, në korrik, iu drejtua edhe presidentes së Republikës së Kosovës, që të ndajë një dekoratë për Zhuj Selmanin, me rastin e zbulimit të shtatores së tij në Pejë, të punuar me përkushtim të madh nga skulptori i dalluar rugovas, Gëzim Muriqi.

Përfundim

Vetëfliljimi i Zhuj Selmanit në kufi me Malin e Zi, në prag të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, ishte shembull i ri në histori se përpjekjet për liri kërkojnë sakrifica të mëdha. E, populli ynë i këndoi bëmat heroike të Zhujit dhe atij i ngriti monumentin e përjetësisë. Me këngën për Zhuj Selmanin kanë dhënë jetën edhe trima të njohur të lirisë edhe pas vitit 1912, gjatë afër 100 vjetëve në robëri. Zhuji u bë idol për luftëtarët e lirisë deri në luftën fitimtare të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, kurse ne sot po lajmë një pjesë të borxhit të madh që kemi ndaj tij dhe brezit që i vuri themelet e pavarësisë së shtetit shqiptar.